danesi üzerinde sünbüllenmek gerektir. Fakat her danenin mahsus bir sünbülü vardır. Bir buğday bir ağaç kadar sünbüllenmez. Felsefe-i beyan nazara alınmaz ise; belâgat hurafat gibi hayal-gul gibi sâmi’e hayretten başka bir faide vermez.

   İşaret: Felsefe-i beyaniyeye müşabih, nahvin dahi bir felsefesi vardır. O felsefe ise, vâzıın hikmetini beyan eder. Kütüb-ü nahivde mezkûr olan, münasebat-ı meşhure üzerine müessestir. Meselâ bir mamule iki âmil dahil olmaz. Ve “hel” lâfzı fiili gördüğü gibi sabretmez, visal ister. Hem fâil kuvvetlidir, kavî olan zammeyi kendine gasbeder. Meselâ, hariç ve kâinatta cari olan kanunların birer aks-i misalîsidir.

   Tenbih: Bu münasebat-ı nahviye ve sarfiye olan hikmet-i vâzı’ ise; felsefe-i beyan derecesinde olmaz ise de, pek büyük bir kıymeti vardır. Ezcümle: İstikra ile sabit olan ulûm-u nakliyeyi, ulûm-u akliyenin suretlerine çeviriyor.

Sekizinci Mesele

   Maani-i beyaniyenin aşılaması ve telkihi ve manaların becayiş ve inkılâbları kelimenin mana-yı hakikisi, ya garaz veyahut mana-yı muallakadan birisini teşerrüb ve içine cezb etmektir. Zira içine girdiği vakit sahibü’l-beyt olan hakikate ve esasa dönüyor. Ve asıl lâfzın sahibi olan mana ise bir suret-i hayatiyeye dönüyor. Ona meded verir. Ve müstetbeattan istimdad eder. Bu sırdandır ki kelime-i vahidenin maani-i müteaddidesi oluyor. Ve becayiş ve telkihat bundan çıkar. Bu noktadan gaflet eden, büyük bir belâgatı kaybeder...

   İşaret: Bir şey merkeb ve binilmiş ise  عَلٰى  lâfzına müstahak olduğu gibi, zarf gibi içine aldığından  فٖى  lâfzını ister.  تَجْرٖى فِى الْبَحْرِ  gibi. Hem de bir şey âlet olduğundan  بَاء  lâfzını ister.  صَعَدْتُ السَّطْحَ بِالسُّلَّمِ  gibi.