Zâhirperestleri aldatan bir sebep, kıssanın hisse ile münasebeti ve mukaddimenin maksud ile zihinde mukareneti, vücud-u haricîde olan mukarenetle iltibas olunmasıdır. Bu noktaya dikkat et, sonra muhtaç olacaksın.

   Hem de ihtilâlatı tevlid eden, ihtilâfatı ika eden, hurafatı icad eden, mübalağatı intac eden esbabın birisi ve belki en birincisi, hilkatte olan hüsn ve azamet ve ulviyete adem-i kanaattır. Hâşâ, zevk-i fasidesiyle istihfaf-ı nizam etmektir. Halbuki akıl ve hikmet nazarlarında her biri kudretin en bâhir mucizelerinden olan hakaik-i âlemde olan hüsn-ü intizam ve kemal ve ulviyet, o derece dest-i hikmet ile nakşolmuş ki; bütün hayalperestlerin ve mübalağacıların hülyalarından geçmiş olan harikulâde hüsn ve kemale nisbet olunsa; o harikulâde hayaller gayet âdi ve o âdetullah gayet harikulâde bir hüsn ve haşmet gösterecektir. Fakat cehl-i mürekkebin hemşîresi ve nazar-ı sathînin annesi olan ülfet, mübalağacıların gözlerini kapatmıştır. Böyle gözleri açmak içindir: Me’luf olan âfâk ve enfüste dikkat-i nazara, Kitab-ı Hakîm emreder. Evet gözleri açan yalnız nücum-u Kur’aniyedir. Öyle nücum-u sakıbedirler ki; cehlin zulmünü ve nazar-ı sathînin zulümatını def ettikleri gibi; âyat-ı beyyinat, yed-i beyza ile, ülfet ve sathiyetin hicablarını ve zâhirperestliğin perdesini parça parça ederek, ukulü âfâk ve enfüsün hakaikine tevcih edip irşad etmişlerdir.

   Hem de meylü’l-mübalağatı tevlid eden, beşerin kendi meylini kuvveden fiile çıkarmasına meyelân-ı fıtriyesidir. Zira meyillerinden birisi; hayret verecek acib şeyleri görmeye ve göstermeye ve teceddüde ve icada olan meylidir. Buna binaen vakta beşer, nazar-ı sathî ile kâinat kaplarında ülfet kapağı altında olan gıda-yı ruhanîyi zevkedemediğinden kabı ve kapağı yalamakla usanmak ve kanaatsızlık ve harikulâdeye meyil ve hayalâta iştihadan başka netice vermediğinden meyl-i harikulâde ile ya teceddüd veya tervic için meylü’l-mübalağa tevellüd eder. O mübalağa ise, dağ tepesinde