içine girerler, dururlar. Eğer, eşya, ayrı ayrı ellere ve esbaba ve tabiat gibi şeylere havale edilse, o halde bütün ehl-i aklın ittifakıyla, hiçbir sebep hiçbir cihetten, hiçten, ademden icad edemez. Çünkü, o sebebin muhit bir ilmi, müstevli bir kudreti olmadığından, o adem ise, yalnız zâhirî ve haricî bir adem olmaz. Belki, adem-i mutlak olur. Adem-i mutlak ise, hiçbir cihetle menşe-i vücud olamaz. Öyle ise, herhalde terkib edecek. Halbuki, inşa ve terkib suretinde bir sineğin, bir çiçeğin cesedini, cismini zeminin yüzünden toplamak ve ince bir elek ile eledikten sonra binler müşkilâtla o mahsus zerreler gelebilirler. Hem geldikten sonra dahi, o cisimde dağılmadan muntazam bir vaziyeti muhafaza etmek için –manevî ve ilmî kalıpları bulunmadığından– maddî ve tabiî bir kalıp, belki, âzaları adedince kalıplar lâzımdır; tâ ki o gelen zerreler, o cism-i zîhayatı teşkil etsinler.

   İşte bütün eşya bir tek zata verilmesi, vücub ve lüzum derecesinde bir kolaylık ve müteaddit esbaba verilmesi, imtina ve muhal derecesinde müşkilâtlar bulunduğu gibi her şey Zat-ı Vahid-i Ehade verilse, nihayet derecede ucuzluk içinde gayet derecede kıymettar ve fevkalâde sanatlı ve çok manidar ve gayet kuvvetli olur. Eğer şirk yolunda müteaddit esbaba ve tabiata havale edilse, nihayet derece pahalılık içinde, gayet derecede ehemmiyetsiz, sanatsız, manasız, kuvvetsiz olur. Çünkü, nasıl bir adam, askerlik haysiyetiyle bir kumandan-ı âzama intisab ve istinad ettiğinden, hem bir ordu onun arkasında –lüzum olursa– tahşid edilebilir bir kuvve-i maneviyeyi, hem o kumandanın ve ordunun kuvveti onun ihtiyat kuvveti olmasıyla, kuvvet-i şahsiyesinden binler defa ziyade maddî bir kudreti, hem o ehemmiyetli kuvvetinin menabiini ve cephanesini –ordu taşıdığı için– kendisi taşımağa mecbur olmadığından fevkalâde işleri yapabilecek bir iktidarı kazandığından, o tek nefer, düşman olan bir müşiri esir ve bir şehri tehcir ve bir kaleyi teshir edebilir. Ve eseri harika ve kıymettar olur. Eğer askerliği terkedip kendi kendine kalsa, o harika kuvve-i maneviyeyi ve o fevkalâde kudreti ve o mucizekâr iktidarı