TEVHİDİN İKİNCİ MEYVESİ  

   Birinci Meyve Hâlik-ı kâinat olan Zat-ı Akdese baktığı gibi; İkinci Meyve dahi kâinatın zatına ve mahiyetine bakar. Evet, sırr-ı vahdetle kâinatın kemalâtı tahakkuk eder ve mevcudatın ulvî vazifeleri anlaşılır ve mahlûkatın netice-i hilkatleri takarrur eder ve masnuatın kıymetleri bilinir ve bu âlemdeki makasıd-ı ilâhiye vücud bulur ve zîhayat ve zîşuurların hikmet-i hilkatları ve sırr-ı icadları tezahür eder ve bu dehşet-engiz tahavvülât içinde kahharane fırtınaların hiddetli, ekşi simaları arkasında rahmetin ve hikmetin güler, güzel yüzleri görünür ve fenâ ve zevalde kaybolan mevcudatın neticeleri ve hüviyetleri ve mahiyetleri ve ruhları ve tesbihatları gibi çok vücudları kendilerine bedel âlem-i şehadette bırakıp, sonra gittikleri bilinir. Ve kâinat baştanbaşa gayet manidar bir kitab-ı samedanî ve mevcudat, ferşten arşa kadar gayet mucizane bir mecmua-i mektubat-ı sübhaniye ve mahlûkatın bütün taifeleri, gayet muntazam ve muhteşem bir ordu-yu rabbanî ve masnuatın bütün kabileleri mikroptan, karıncadan tâ gergedana, tâ kartallara, tâ seyyarata kadar Sultan-ı ezelînin gayet vazifeperver memurları olduğu bilinmesi ve her şey, ayinedarlık ve intisab cihetiyle binler derece kıymet-i şahsiyesinden daha yüksek kıymet almaları ve “Seyl-i mevcudat ve kafile-i mahlûkat nereden geliyor ve nereye gidecek ve ne için gelmişler ve ne yapıyorlar?” diye halledilmeyen tılsımlı suallerin manaları ona inkişaf etmesi, ancak ve ancak, sırr-ı tevhid iledir. Yoksa, kâinatın bu mezkûr yüksek kemalâtları sönecek ve o ulvî ve kudsî hakikatleri zıdlarına inkılâb edecek.