masnuiyeti arkasında muktedir, muhtar, işitici, bilici, görücü bir zatın manevî bir teşahhusu, bir taayyünü imana görünür. Ve bilhassa, zîhayattan insanın mahlûkıyeti arkasında gayet aşikâr bir tarzda o manevî teşahhus, o kudsî taayyün sırr-ı tevhid ile, imanla müşahede olunur. Çünkü, o teşahhus-u ehadiyetin esasları olan ilim ve kudret ve hayat ve sem’ ve basar gibi manaların hem numuneleri insanda var; o numuneler ile onlara işaret eder. Çünkü, meselâ, gözü veren zat, hem gözü görür, hem ince bir mana olan gözün gördüğünü görür, sonra verir. Evet, senin gözüne bir gözlük yapan gözlükçü usta, göze gözlüğün yakıştığını görür, sonra yapar. Hem kulağı veren zat, elbette o kulağın işittiklerini işitir, sonra yapar, verir. Sair sıfatlar buna kıyas edilsin.

   Hem, esmanın nakışları ve cilveleri insanda var; onlar ile o kudsî manalara şehadet eder. Hem, insan, zaafıyla ve acziyle ve fakrıyle ve cehliyle diğer bir tarzda ayinedarlık edip, yine zaafına, fakrına merhamet eden ve medet veren zatın kudretine, ilmine, iradesine ve hakeza sair evsafına şehadet eder. İşte, daire-i kesretin müntehasında ve en dağınık cüz’iyatında, sırr-ı vahdetle binbir esma-i ilâhiye, zîhayat denilen küçücük mektuplarda temerküz edip açık okunduğundan o Sâni-i Hakîm zîhayat nüshalarını çok teksir ediyor. Ve bilhassa zîhayatlardan küçüklerin taifelerini pek çok tarzda nüshalarını teksir eder ve her tarafa neşreder.

   Bu birinci meyvenin hakikatına beni isal ve sevkeden zevkî bir hissimdir. Şöyle ki:

   Bir zaman, ziyade rikkatimden ve fazla şefkatten ve acımak duygusundan zîhayat ve hususan onlardan zîşuur ve bilhassa insanlar ve bilhassa mazlumlar ve musibete giriftar olanların halleri çok ziyade rikkatime ve şefkatime ve kalbime dokunuyordu. Kalben diyordum: “Bu âciz ve zaif biçarelerin dertlerini, âlemde hükmeden bu yeknesak kanunlar dinlemedikleri gibi; istilâ edici ve sağır olan unsurlar, hadiseler dahi işitmezler. Bunların bu perişan hallerine merhamet edip hususi işlerine müdahale