saklanmış katreler, nasıl kemal-i intizam ve süratle haşrolup her baharda meydan-ı tecrübe ve imtihana çıkıyorlar; zeminde hububat, semada katarat her vakit bir mahşer-nümun suretini alırlar. Öyle de, haşr-i ekber dahi öyle kolay zuhur eder. Madem bunu görüyorsunuz; onu dahi inkâr edemezsiniz. Ve hakeza... Şu ayetlere, sair ayattaki derece-i belâgati kıyas edebilirsiniz. Acaba, şu tarzdaki ayatın hakikî tercümesi mümkün müdür. Elbette değildir. Olsa olsa, ya kısa bir meal-i icmalî veya ayetin her cümlesi için beş altı satır tefsir yazmak lâzım gelir.

   BEŞİNCİ NÜKTE

   Meselâ,   اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ   bir cümle-i Kur’aniyedir. Bunun en kısa manası, ilm-i nahiv ve beyan kaidelerinin iktiza ettiği şudur:

كُلُّ فَرْدٍ مِنْ اَفْرَادِ الْحَمْدِ مِنْ اَىِّ حَامِدٍ صَدَرَ وَعَلٰى اَىِّ مَحْمُودٍ وَقَعَ مِنَ الْاَزَلِ اِلَى الْاَبَدِ خَاصٌّ وَمُسْتَحِقٌّ لِلذَّاتِ الْوَاجِبِ الْوُجُودِ الْمُسَمّٰى بِاللّٰهِ

Yani, “Ne kadar hamd ve medih varsa, kimden gelse, kime karşı da olsa, ezelden ebede kadar hasdır ve lâyıktır o Zat-ı Vacibü’l-Vücuda ki, Allah denilir.” İşte, “Ne kadar hamd varsa”  اَلْ-i istiğraktan çıkıyor. “Her kimden gelse” kaydı ise, hamd masdar olup faili terk edildiğinden, böyle makamda umumiyeti ifade eder. Hem mef’ûlün terkinde, yine makam-ı hitabîde külliyet ve umumiyeti ifade ettiği için, “her kime karşı olsa” kaydını ifade ediyor. “Ezelden ebede kadar” kaydı ise, fiilî cümlesinden ismî cümlesine intikal kaidesi, sebat ve devama delâlet ettiği için, o manayı ifade ediyor. “Has ve müstahak” manasını, lillâh’taki lâm-ı cer ifade ediyor. Çünkü o lâm ihtisas ve istihkak içindir. “Zat-ı Vâcibü’l-Vücud” kaydı ise, vücub-u vücud,