İkincisi: Şu asırda maddî fikir galebe çalmış. Esbab-ı zâhiriye, hakikî telâkki ediliyor. İnsanlar esbaba yapışıyor. Eğer esbab-ı zâhiriye bir ayine hükmünden çıkıp nazar-ı dikkati kendisine celbetse tevhid-i hakikîye münafi olur. İşte şu gafil maddî asırdaki insanlar, mütedeyyin de olsa esbaba fazla sarılmalarına hikmet-i şer’iye müsaade etmiyor. İşte buna binaen, evliyanın ve eâzım-ı İslamiyenin türbelerine birer mukaddes ziyaretgâh nazarıyla bakmak, o hikmet-i şer’iyeye şu zamanda pek muvafık düşmediğinden, kader-i ilâhî onu tadil etmek istedi ki bunları musallat etti.
Üçüncüsü: Şu asırda enaniyet o derece dizgini eline almış ki, çok insanlar birer küçük Firavun ve birer küçük Nemrut hükmüne geçmişler. İşte ehl-i gaflet ve ehl-i dalâlet ve bu mağrur ehl-i enaniyet nazarında, kıyas-ı bi’n-nefs olarak, eâzım-ı İslâmiyenin namdarlarını –hâşâ– enaniyetle ittiham ettiklerinden, hem o ehl-i gaflet ve dalâlet kendileri Allah’ı tanımadıkları için çok şeylere, çok zatlara birer nevi rububiyet tahayyül ettikleri bir hengâmda ve sanemperestliğin başka bir nevi olan heykelperestlerin ve suretperestlerin gayet müdhiş bir riyakârlık manasında olan şan ve şeref peşinde koştukları bir zamanda eâzım-ı İslâmiyenin türbelerine cahilâne ve müfritane bir surette avamların takdis derecesinde hürmetleri, elbette hikmet-i şer’iye noktasında kader münasip görmedi ki, bu muharribleri ehl-i sünnete taslit etti. Onlarla tadil edecek.
Fakat Vehhabilerin seyyiat ve tahribatlarıyla beraber, medar-ı şükran bir cihetleri var ki, o çok mühimdir. Belki onların tahribkârane olan seyyiatlarına mukabil o cihettir ki onları şimdilik muvaffak ediyor. O cihet de şudur ki, namaza çok dikkat ediyorlar. Şeriatın ahkâmına tatbik-i harekete çalışıyorlar. Başkaları gibi lâkaydlık etmiyorlar. Güya dinin taassubu namına tecavüz ediyorlar. Başkaları gibi dinin ehemmiyetsizliğine binaen şeair-i diniyeyi tahrib etmiyorlar. Hem Vehhabilik az bir fırkadır. Koca âlem-i İslâmın havz-ı kebiri içinde ya erir, ya itidale gelir. Çünkü menbaı hariçte değil ki âlem-i İslamı bulandırsın. Menbaı hariçte olsaydı, çok düşündürecekti.
