Sekizinci Mesele

   [Yirmi Yedinci Sözün, içtihada mani esbabın Beşinci Sebebinin Üçüncü Noktasının üçüncü misâlinin haşiyesidir.]

   Mühim bir sual: Bazı ehl-i tahkik derler ki: “Elfaz-ı Kur’aniye ve zikriye ve sair tesbihlerin her biri müteaddit cihetlerle insanın letaif-i maneviyesini tenvir eder, manevî gıda verir. Manaları bilinmezse, yalnız lâfız ifade etmiyor, kâfi gelmiyor. Lâfız bir libastır; değiştirilse, her taife kendi lisanıyla o manalara elfaz giydirse, daha nafi olmaz mı?”

   Elcevap: Elfaz-ı Kur’aniye ve tesbihat-ı nebeviyenin lâfızları camid libas değil, cesedin hayattar cildi gibidir; belki mürur-u zamanla cilt olmuştur. Libas değiştirilir; fakat cilt değişse vücuda zarardır. Belki namazda ve ezandaki gibi elfâz-ı mübarekeler, mana-yı örfilerine alem ve nam olmuşlar. Alem ve isim ise değiştirilmez. Ben kendi nefsimde tecrübe ettiğim bir hâleti çok defa tedkik ettim, gördüm ki, o hâlet hakikattir. O hâlet şudur ki:

   Sure-i İhlâsı arefe gününde yüzer defa tekrar edip okuyordum. ⁽¹⁾ Gördüm ki, bendeki manevî duyguların bir kısmı, birkaç defada gıdasını alır, vazgeçer, durur. Ve kuvve-i müfekkire gibi bir kısım dahi, bir zaman mana tarafına müteveccih olur, hissesini alır, o da durur. Ve kalb gibi bir kısım, manevî bir zevke medar bazı mefhumlar cihetinde hissesini alır, o da sükût eder. Ve hakeza, git gide, o tekrarda yalnız bir kısım letaif kalır ki, pek geç usanıyor; devam eder, daha manaya ve tedkikata hiç ihtiyaç bırakmıyor. Gaflet, kuvve-i müfekkireye zarar verdiği gibi ona zarar vermiyor. Lâfız ve lâfz-ı müşebbi’ olduğu bir meal-i icmalî ile ve isim ve alem,