vücud-u haricîsini temsil eden mufassal bir vücud dahi bırakıp öyle giderler. Demek, her fâni bir vücudu terk eder, binler bâki vücudları kazanır, kazandırır. Meselâ, nasıl ki harikulâde bir fabrika makinesine âdi bazı maddeler atılır; içinde yanarlar, zâhiren mahvolur, fakat o fabrikanın imbiklerinde çok kıymettar kimya maddeleri ve edviyeler teressüb eder. Hem onun kuvvetiyle ve buharıyla o fabrikanın çarkları döner; bir taraftan kumaşları dokumasına, bir kısmı kitab tab’ına, bir kısmı da şeker gibi başka kıymettar şeyleri imal etmesine medar oluyor ve hakeza... Demek, o âdi maddelerin yanmasıyla ve zâhiren mahvolmasıyla binler şeyler vücud buluyor. Demek, âdi bir vücud gider, âli çok vücudları irsiyet bırakır. İşte, şu halde, o âdi maddeye “Yazık oldu” denilir mi! “Fabrika sahibi neden ona acımadı, yandırdı; o sevimli maddeleri mahvetti!” şikâyet edilir mi? Aynen öyle de    وَلِلّٰهِ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى   Hâlik-ı Hakîm ve Rahîm ve Vedûd, mukteza-yı rahmet ve hikmet ve vedûdiyet olarak kâinat fabrikasına hareket veriyor. Her bir vücud-u fâniyi çok bâki vücudlara çekirdek yapar, makasıd-ı rabbaniyesine medar eder, şuunat-ı sübhaniyesine mazhar kılar, kalem-i kaderine mürekkep ittihaz eder ve kudretin dokumasına bir mekik yapar. Ve daha bilmediğimiz pek çok inayât-ı galiye ve makasıd-ı âliye için, kendi faaliyet-i kudretiyle kâinatı faaliyete getirir. Zerratı cevelâna, mevcudatı seyerana, hayvanatı seyelâna, seyyaratı deverana getirir, kâinatı konuşturur, ayatını ona sessiz söylettirir ve ona yazdırır. Ve mahlûkat-ı arziyeyi, rububiyeti noktasında, havayı emir ve iradesine bir nevi arş, ve nur unsurunu ilim ve hikmetine diğer bir arş, ve suyu ihsan ve rahmetine başka bir arş ve toprağı hıfz ve ihyasına bir çeşit arş yapmış; o arşlardan üçünü mahlûkat-ı arziye üstünde gezdiriyor.