mevcudat-ı seyyaredeki hayat ve mevtin değişmeleri ve münavebeleri, bir Hayy-ı Bâkînin beka ve devamına şehadet ederler. Evet, şu mevcudat, ayinelerdir. Fakat zulmet nura ayine olduğu gibi, hem karanlık ne derece şiddetli ise o derece nurun parlamasını gösterdiği gibi, çok cihetlerle zıddiyet noktasında ayinedarlık ederler. Meselâ, nasıl ki mevcudat acziyle kudret-i Sâni’a ayinedarlık eder, fakrıyla gınâsına ayinedar olur. Öyle de, fenâsıyla bekasına ayinedarlık eder. Evet, zeminin yüzü ve yüzündeki eşcarın kıştaki vaziyet-i fakiraneleri ve baharda şâşaa-pâş olan servet ve gınaları, gayet kat’î bir surette, bir Kadîr-i Mutlak ve Ganiyy-i ale’l-Itlakın kudret ve rahmetine ayinedarlık eder. Evet, bütün mevcudat, güya lisan-ı hâl ile, Veyse’l-Karanî gibi şöyle münacat eder, derler ki:

   “Yâ İlâhena! Rabbimiz Sensin. Çünkü biz abdiz. Nefsimizin terbiyesinden âciziz. Demek bizi terbiye eden Sensin. Hem Sensin Hâlik. Çünkü biz mahlûkuz, yapılıyoruz. Hem Rezzak Sensin. Çünkü biz rızka muhtacız; elimiz yetişmiyor. Demek bizi yapan ve rızkımızı veren Sensin. Hem Sensin Mâlik. Çünkü biz memlûkuz. Bizden başkası bizde tasarruf ediyor. Demek Mâlikimiz Sensin. Hem Sen Azizsin, izzet ve azamet sahibisin. Biz zilletimize bakıyoruz; üstümüzde bir izzet cilveleri var. Demek Senin izzetinin ayinesiyiz. Hem Sensin Ganiyy-i Mutlak. Çünkü biz fakiriz; fakrımızın eline yetişmediği bir gınâ veriliyor. Demek Ganî Sensin, veren Sensin. Hem Sen Hayy-ı Bâkîsin. Çünkü biz ölüyoruz; ölmemizde ve dirilmemizde bir daimî hayat verici cilvesini görüyoruz. Hem Sen Bâkîsin. Çünkü biz, fenâ ve zevâlimizde, Senin devam ve bekanı görüyoruz. Hem cevap veren, atiyye veren Sensin. Çünkü biz, umum mevcudat, kaalî ve hâlî dillerimizle daimî bağırıp istiyoruz, niyaz edip yalvarıyoruz. Arzularımız yerlerine geliyor, maksudlarımız veriliyor. Demek bize cevap veren Sensin... Ve hakeza”

   Bütün mevcudatın, küllî ve cüz’î her birisi birer Veyse’l-Karanî gibi,