İşte hatıra gelen şudur: Nasıl ki meselâ Amerika’da, bütün milletler umumî bir kongreye davet edilse, her millet büyük gemisine biner, oraya gider; öyle de, bahr-i muhit-i kâinatta, bir senede yirmi beş bin senelik uzun bir seyahate alışan küre-i arz, ahalisini alır gider, mahşer meydanına boşaltır. Hem, her otuz üç metrede bir derece-i hararet tezayüd ettiği delâletiyle, merkez-i arzda bulunan Cehennem ateşinin hadisçe beyan olunan ⁽¹⁾  derece-i hararetine muvafık iki yüz bin derece-i harareti taşıyan ve hadisin rivayatına göre dünyada ve berzahta büyük Cehennemin bazı vazifelerini gören ateşini Cehenneme döker. Sonra, emr-i ilâhî ile, daha güzel ve baki bir surete tebeddül eder, ahiret âleminden bir menzil olur.

   Hatıra gelen ikinci nükte: Sâni-i Kadîr, Fâtır-ı Hakîm, Vâhid-i Ehad, kemal-i kudretini ve cemal-i hikmetini ve delil-i vahdetini göstermek için, pek az bir şeyle çok işleri görmek, pek küçük bir şeyle pek büyük vazifeleri gördürmeyi âdet etmiştir. Bazı Sözlerde demiştim ki: Eğer bütün eşya bir tek zata isnad edilse, vücub derecesinde bir suhulet, bir kolaylık peyda eder. Eğer eşya müteaddit sâni’lere, esbablara isnad edilse, imtina derecesinde bir suubet, bir müşkilât ortaya düşer. Çünkü, bir zabit gibi veya usta gibi bir tek zat, kesretli efrada ve kesretli taşlara bir fiil ile, bir hareket ile ve suhuletle bir vaziyet verip bir netice hasıl eder ki, eğer o vaziyeti alması ve o neticeyi istihsal etmesi, o ordudaki efrada ve o direksiz kubbedeki taşlara havale edilse, pek çok fiillerle, pek çok müşkilâtla, pek çok karışıklıklarla ancak yapılabilir.

   İşte, şu kâinattaki raks ve deveran, seyr ü cevelân ve temaşa-i tesbihfeşan ve fusul-i erbaa ve gece gündüzdeki seyeran gibi ef’al, eğer vahdete verilse,