sonradan halk edilecektir” demeleri, hâl-i hazırda tamamıyla inbisat etmediğinden ve sekenelerine tam münasip bir tarzda inkişaf etmediğinden galâttır ve gabavettir.

   Hem perde-i gayb içindeki âlem-i âhirete ait menzilleri dünya gözümüzle görmek ve göstermek için, ya kâinatı küçültüp iki vilâyet derecesine getirmeli veyahut gözümüzü büyütüp yıldızlar gibi gözlerimiz olmalı ki, yerlerini görüp tayin edelim.   وَالْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِ  Ahiret âlemine ait menziller, bu dünyevî gözümüzle görülmez. Fakat bazı rivayatın işaratıyla, ahiretteki Cehennem bu dünyamızla münasebettardır. Yazın şiddet-i hararetine 

  مِنْ فَيْحِ جَهَنَّمَ  denilmiştir.

   Demek, bu dünyevî, küçücük ve sönük akıl gözüyle o büyük Cehennem görülmez. Fakat ism-i Hakîmin nuruyla bakabiliriz. Şöyle ki:

   Arzın medar-ı senevîsi altında bulunan Cehennem-i kübra, yerin merkezindeki Cehennem-i suğrayı güya tevkil ederek, bazı vezaifini gördürmüş. Kadîr-i Zülcelâlin mülkü pek çok geniştir. Hikmet-i ilâhiye nereyi göstermiş ise, Cehennem-i kübra oraya yerleşir.

   Evet, bir Kadîr-i Zülcelâl ve emr-i  كُنْ فَيَكُونُ  ’e malik bir Hakîm-i Zülkemâl, gözümüzün önünde, kemâl-i hikmet ve intizam ile kameri arza bağlamış; azamet-i kudret ve intizam ile arzı güneşe rabt etmiş; ve güneşi seyyaratıyla beraber, arzın sürat-i seneviyesine yakın bir sürat ile ve haşmet-i rububiyetiyle, bir ihtimale göre şemsü’ş-şümûs tarafına