Evet, cadde-i kübra, sahabe ve tâbiîn ve asfiyanın caddesidir.   حَقَائِقُ الْاَشْيَاءِ ثَابِتَةٌ   cümlesi, onların kaide-i külliyeleridir. Ve Cenâb-ı Hakkın,   لَيْسَ كَمِثْلِهٖ شَىْءٌ   mazmunu üzere, hiçbir şeyle müşabeheti yok. Tahayyüz ve tecezziden münezzehtir. Mevcudatla alâkası, hâlikıyettir. Ehl-i vahdetü’l-vücudun dedikleri gibi mevcudat evham ve hayalât değil. Görünen eşya dahi Cenâb-ı Hakkın âsarıdır. “Heme ost” değil, “Heme ezost” tur. Çünkü, hadisat ayn-ı kadim olamaz. Şu meseleyi iki temsil ile fehme takrib edeceğiz.

   Birincisi: Meselâ bir padişah var. O padişahın hâkim-i âdil ismiyle bir adliye dairesi var ki, o ismin cilvesini gösteriyor. Bir ismi de halifedir; bir meşihat ve bir ilmiye dairesi o ismin mazharıdır. Bir de kumandan-ı âzam ismi var; o isimle devair-i askeriyede faaliyet gösterir, ordu o ismin mazharıdır.  Şimdi, biri çıksa, dese ki, “O padişah yalnız hâkim-i âdildir; devair-i adliyeden başka daire yok.” O vakit, bilmecburiye, adliye memurları içinde, hakiki değil, itibarî bir surette, meşihat dairesindeki ulemanın evsafını ve ahvâlini onlara tatbik edip, zıllî ve hayalî bir tarzda hakiki adliye içinde tebeî ve zıllî bir meşihat dairesi tasavvur edilir. Hem daire-i askeriyeye ait ahval ve muamelâtını, yine farazî bir tarzda, o memurîn-i adliye içinde itibar edip, gayr-ı hakiki bir daire-i askeriye itibar edilir ve hakeza. İşte şu hâlde padişahın hakiki ismi ve hakiki hakimiyeti, hâkim-i âdil ismidir ve adliyedeki hâkimiyettir. Halife, kumandan-ı âzam, sultan gibi isimleri hakiki değiller, itibarîdirler. Halbuki padişahlık mahiyeti ve saltanat hakikatı, bütün isimleri hakiki olarak iktiza eder. Hakiki isimler ise hakiki daireleri istiyor ve iktiza ediyorlar.