hatiatlarıyla ve isyanlarıyla pek çok mahlûkatın hukukuna tecavüz ettikleri ve mevcudatın vezaif-i âliyelerinin neticelerinin iptal etmesine sebebiyet verdikleri için, onlardan azîm şikayet ve dehşetli tehdidat ve tahribatlarına karşı mühim tahşidat etmek, ayn-ı belâgat içinde mahz-ı hikmettir ve gayet münasip ve muvafıktır ve mutabık-ı muktezayı haldir ki, belâgatin tarifidir ve esasıdır. Ve israf-ı kelâm olan mübalâğadan münezzehtir.

   Malûmdur ki, böyle az bir hareketle çok tahribat yapan dehşetli düşmanlara karşı gayet metin bir kal’aya iltica etmeyen, çok perişan olur. İşte, ey ehl-i iman! O çelik ve semavî kal’a, Kur’an’dır. İçine gir, kurtul.

   DÖRDÜNCÜ İŞARET

   Adem şerr-i mahz ve vücud hayr-ı mahz olduğunu, ehl-i tahkik ve ashab-ı keşf ittifak etmişler. Evet, ekseriyet-i mutlaka ile, hayır ve mehasin ve kemalât, vücuda istinad eder ve ona raci olur. Sûreten menfi ve ademî de olsa, esası sübutîdir ve vücudîdir. Dalâlet ve şer ve musibetler ve masiyetler ve belalar gibi bütün çirkinliklerin esası, mayesi, ademdir, nefiydir. Onlardaki fenalık ve çirkinlik, ademden geliyor. Çendan sureti zâhirîde müsbet ve vücûdî de görünseler, esası ademdir, nefiydir.

   Hem bilmüşahede sabittir ki, bina gibi bir şeyin vücudu, bütün eczasının mevcudiyetiyle takarrur eder. Halbuki onun harabiyeti ve ademi ve in’idamı, bir rüknün ademiyle hasıl olur. Hem vücud, herhalde mevcud bir illet ister. Muhakkak bir sebebe istinad eder. Adem ise, ademî şeylere istinad edebilir. Ademî bir şey, madum bir şeye illet olur.

   İşte bu iki kaideye binaendir ki, şeytan-ı ins ve cinnin kâinattaki müthiş âsar-ı tahripkâraneleri ve enva-ı küfür ve dalâlet ve şer ve mehaliki yaptıkları halde zerre miktar icada ve hilkate müdaheleleri olmadığı gibi, mülk-ü ilâhîde bir hisse-i iştirakleri olamıyor. Ve bir iktidar ve bir kudretle o işleri yapmıyorlar; belki çok işlerinde iktidar ve fiil değil, belki terk ve atalettir. Hayrı yaptırmamakla şerleri yapıyorlar, yani şerler oluyorlar. Çünkü mehalik ve şer, tahribat nev’inden olduğu için, illetleri, mevcud bir iktidar ve fail bir icad olmak lâzım değildir. Belki bir emr-i ademî ile ve bir şartın bozulmasıyla koca bir tahribat olur.

   İşte bu sır Mecusîler'de inkişaf etmediği içindir ki, kâinatta “Yezdan” namıyla bir hâlik-ı hayr, diğeri “Ehriman” namıyla bir hâlik-ı şer itikad etmişlerdir. Halbuki onların “Ehriman” dedikleri mevhum ilâh-ı şer, bir cüz’-ü ihtiyariyle ve icadsız bir kesble şerlere sebebiyet veren malûm şeytandır.