Memurat ve menhiyat-ı şer’iyede illet, emr-i ilâhidir ve nehy-i ilâhidir. Maslâhatlar ve hikmetler ise müreccihdirler, emir ve nehyin taalluklarına ism-i Hakîm noktasında sebeb olabilirler.

   Meselâ: Sefer eden, namazını kasr eder. Bu namazın kasrına, bir illet ve bir hikmet var. İllet seferdir, hikmet meşakkattir. Sefer bulunsa, meşakkat olmasa da namaz kasredilir. Sefer olmasa, hanesinde yüz meşakkat görse yine namaz kasredilmez. Çünkü, meşakkat filcümle bazen seferde bulunması kasr-ı namaza hikmet olmasına kâfidir ve seferi illet yapmasına da yine kâfidir. İşte bu kaide-i şer’iyeye binaen, ahkâm-ı şer’iye hikmetlere göre tagayyür etmiyor, hakiki illetlere bakar.

   Meselâ: O doktorun bahsettiği gibi, hınzırın etinden bildiği zarardan, hastalıktan başka, “hınzır eti yiyen bir cihette hınzırlaşır.” ^(Haşiye)  kaidesiyle o hayvan, sâir hayvanat-ı ehliye gibi zararsız yenilmiyor. Etinden gelen menfaattan ziyade çok zarar iras etmekle beraber, etindeki kuvvetli yağ, kuvvetli soğuk memleket olan Frengistandan başka tıbben muzır olduğu gibi, manen ve hakikaten çok zararlı olduğu tahakkuk etmiş.

   İşte bu hikmetler onun haram olmasına ve nehy-i ilâhi taallukuna bir hikmet olmuştur. Hikmet her ferdde ve her vakitte bulunmak lâzım değildir. O hikmetin tebeddülü ile illet değişmez. İllet değişmezse hüküm değişmez. İşte bu kaideye göre o biçare adamın ne kadar şeriatın ruhundan uzak konuştuğu anlaşılsın. Şeriat namına onun sözüne ehemmiyet verilmez. Hâlikın çok akılsız feylesoflar suretinde hayvanları vardır.