Hem her şeyin vücudunu iktiza eden bir sırr-ı kayyumiyet var ki, Üçüncü Şuada izah edilecek.

   Bir zaman, tılsım-ı kâinat ve muamma-yı hilkat cilvesiyle mevcudatın hikmetlerine ve faidelerine baktım, dedim: “Acaba bu eşya neden böyle kendini gösteriyorlar, çabuk kaybolup gidiyorlar? Onların şahsına bakıyorum: Muntazam, hikmetli giyinmiş, giydirilmiş, süslendirilmiş, sergiye, temaşagâha gönderilmiş. Halbuki bir iki günde, belki bir kısmı birkaç dakikada kaybolup faidesiz, boşu boşuna gidiyorlar. Bu kısa zamanda bize görünmelerinden maksad nedir?” diye çok merak ediyordum. O zaman, mevcudatın, hususan zîhayatın dünya dershanesine gelmelerinin mühim bir hikmetini lûtf-u ilâhî ile buldum. O da şudur:

   Her şey, hususan zîhayat, gayet mânidar bir kelime, bir mektub, bir kaside-i rabbanîdir, bir ilanname-i ilâhîdir. Umum zîşuurun mütalaasına mazhar olduktan ve hadsiz mütalaacılara manasını ifade ettikten sonra, lafzı ve hurufu hükmündeki suret-i cismaniyesi kaybolur.

   Bir sene kadar bu hikmet bana kâfi geldi. Bir sene sonra, masnuatta ve bilhassa zîhayatlarda bulunan çok harika ve pek ince sanatın mucizeleri inkişaf etti. Anladım ki, bu çok ince ve çok harika olan dekaik-i sanat, yalnız zîşuurların nazarlarına ifade-i mana için değildir. Gerçi her bir mevcudu hadsiz zîşuurlar mütalaa edebilir. Fakat hem onların mütalaası mahduttur, hem de herkes o zîhayatın bütün dekaik-i sanatına nüfuz edemezler. Demek, zîhayatların en mühim netice-i hilkati ve en büyük gaye-i fıtratı, Zat-ı Kayyum-u Ezelînin kendi nazarına kendi acaib-i sanatını ve verdiği rahimane hediyelerini ve ihsanlarını arz etmektir. Bu gaye ise, çok zaman bana kanaat verdi. Ve ondan anladım ki, her mevcutta, hususan zîhayatlarda hadsiz dekaik-i sanat bulunması, Zat-ı Kayyum-u Ezelînin nazarına arz etmek, yani, Zat-ı Kayyum-u Ezelî kendi sanatını kendisi temaşa etmek olan hikmet-i hilkat, o büyük masarife kâfi geliyordu.