Öyle de, o Zat-ı Kayyum-u Zülcelâlin madde-i esîriye içinde hadsiz ecram-ı semaviyeye nihayet derecede intizam ve mizan içinde sırr-ı kayyumiyetle bir kıyam, bir beka, bir devam vererek, bazısı küre-i arzdan bin ve bir kısmı bir milyon defa büyük milyonlarla azîm küreleri direksiz, istinadsız boşlukta durdurmakla beraber, her birini bir vazifeyle tavzif edip gayet muhteşem bir ordu şeklinde, emr-i كُنْ فَيَكُونُ ’dan gelen fermanlara kemal-i inkıyadla itaat ettirmesi, ism-i Kayyumun azamî cilvesine bir ölçü olduğu gibi, her bir mevcudun zerreleri dahi, yıldızlar gibi, sırr-ı kayyumiyetle kaim ve o sır ile beka ve devam ediyorlar.
Evet, bir zîhayatın cesedindeki zerrelerin her bir azaya mahsus bir heyet ile küme küme toplanıp dağılmadıkları ve sel gibi akan unsurların fırtınaları içinde vaziyetlerini muhafaza edip dağılmamaları ve muntazaman durmaları, bilbedahe, kendi kendine olmayıp, belki sırr-ı kayyumiyetle olduğundan, her bir ceset muntazam bir tabur, her bir nev’i muntazam bir ordu hükmünde olarak bütün zîhayat ve mürekkebatın zemin yüzünde ve yıldızların feza âleminde durmaları ve gezmeleri gibi, bu zerreler dahi hadsiz dilleriyle sırr-ı kayyumiyeti ilan ederler.
İkinci Mesele: Eşyanın sırr-ı kayyumiyetle münasebettar faidelerinin ve hikmetlerinin bir kısmına işaret etmeyi bu makam iktiza ediyor.
Evet, her şeyin hikmet-i vücudu ve gaye-i fıtratı ve faide-i hilkati ve netice-i hayatı üçer nev’idir.
Birinci nev’i: Kendine ve insana ve insanın maslahatlarına bakar.
İkinci nev’i: Daha mühimdir ki, her şey, umum zîşuur, mütalaa edebilecek ve Fâtır-ı Zülcelâlin cilve-i esmasını bildirecek birer ayet, birer mektub, birer kitab, birer kaside hükmünde olarak, manalarını hadsiz okuyucularına ifade etmesidir.
Üçüncü nev’i ise, Sâni-i Zülcelâle aittir, Ona bakar. Her şeyin faidesi ve neticesi kendine bakan bir ise, Sâni-i Zülcelâle bakan yüzlerdir ki, Sâni-i Zülcelâl, kendi acaib-i sanatını kendisi temaşa eder, kendi cilve-i esmasına, kendi masnuatında bakar. Bu azamî üçüncü nev’ide bir saniye kadar yaşamak kâfidir.
