BEŞİNCİ REMİZ: Hem hayatın on altıncı hassasında denilmiş ki: Hayat bir şeye girdiği vakit, o cesedi bir âlem hükmüne getirir; cüz ise küll gibi, cüz’îye dahi küllî gibi bir camiiyet verir.

   Evet, hayatın öyle bir camiiyeti var; adeta umum kâinata tecelli eder ekser esma-i hüsnayı kendinde gösteren bir câmi ayine-i ehadiyettir. Bir cisme hayat girdiği vakit küçük bir âlem hükmüne getirir; adeta kâinat şeceresinin bir nev’i fihristesini taşıyan bir nev’i çekirdeği hükmüne geçiyor. Nasıl ki bir çekirdek, onun ağacını yapabilen bir kudretin eseri olabilir; öyle de, en küçük bir zîhayatı halk eden, elbette umum kâinatın Hâlikıdır.

   İşte bu hayat, bu camiiyetiyle en gizli bir sırr-ı ehadiyeti kendinde gösterir. Yani, nasıl ki azametli güneş, ziyasıyla ve yedi rengiyle ve aksiyle, güneşe mukabil olan her bir katre suda ve her bir cam zerresinde bulunuyor. Öyle de, her bir zîhayatta, kâinatı ihata eden esma ve sıfat-ı ilâhiyenin cilveleri beraber onda tecelli ediyor. Bu nokta-i nazardan hayat, kâinatı, rububiyet ve icad cihetinde inkısam ve tecezzî kabul etmez bir küll hükmüne, belki iştiraki ve tecezzisi imkân haricinde bulunan bir küllî hükmüne getirir.

   Evet, seni yaratan, bütün nev-i insanı yaratan Zat olduğunu, bilbedahe senin yüzündeki sikkesi gösteriyor. Çünkü mahiyet-i insaniye birdir, inkısamı gayr-ı mümkündür. Hem hayat vasıtasıyla ecza-yı kâinat onun efradı hükmüne ve kâinat ise nev’i hükmüne geçer; sikke-i ehadiyeti mecmuunda gösterdiği gibi, her bir cüzde dahi o sikke-i ehadiyeti ve hatem-i samediyeti göstererek, şirk ve iştiraki her cihetle tard eder.