Hazret-i Muhyiddin’in meşrebiyle ehl-i tahkîkin meşrebinin mabeynindeki esaslı farkı ve onların mehazlarını göstermek çok uzun tedkikata ve çok yüksek ve geniş nazarlara muhtaçtır. Evet, fark o kadar dakik ve derin; ve mehaz o kadar yüksek ve geniştir ki, Hazret-i Muhyiddin hatasından muaheze edilmemiş, makbul olarak kalmış. Yoksa eğer ilmen, fikren ve keşfen o fark ve o mehaz görünse idi, onun için gayet büyük bir sukut ve ağır bir hata olurdu. Madem fark o kadar derindir; bir temsil ile o farkı ve o mehazları, Hazret-i Muhyiddin’in o meselede yanlışını göstermeğe münhasıran çalışacağız: Şöyle ki:

   Meselâ: Bir ayinede güneş görünüyor. Şu ayine, güneşin hem zarfı hem mevsufudur. Yani güneş bir cihette onun içinde bulunur, bir cihette ayineyi ziynetlendirip parlak bir boyası, bir sıfatı olur. Eğer o ayine fotoğraf ayinesi ise, güneşin misâlini sabit bir surette kağıda alıyor. Şu halde ayinede görünen güneş, fotoğrafın resim kâğıdındaki görünen mahiyeti, hem ayineyi süslendirip sıfatı hükmüne geçtiği cihette hakiki güneşin gayrıdır. Güneş değil, belki güneşin cilvesinin başka bir vücuda girmesidir. Ayine içinde görünen güneşin vücudu ise, hariçteki görünen güneşin ayn-ı vücudu değil ise de ona irtibatı ve ona işaret ettiği için onun ayn-ı vücudu zannedilmiş.

   İşte bu temsile binaen “Ayinede, hakiki güneşten başka bir şey yoktur” denilmek ve ayineyi zarf ve içindeki güneşin vücud-u haricîsi murad olmak cihetiyle denilebilir. Ayinenin sıfatı hükmüne geçmiş münbasit aksi ve fotoğraf kağıdına intikal eden resmi cihetiyle güneştir denilse hatadır. “Güneşten başka içinde bir şey yoktur” demek yanlıştır. Çünkü ayinenin parlak yüzündeki akis ve arkasında teşekkül eden resim var. Bunların da ayrı ayrı birer vücudu var. Çendan o vücudlar güneşin cilvesindendir, fakat güneş değiller. İnsanın zihni, hayali bu ayine misâline benzer. Şöyle ki:

   İnsanın ayine-i fikrindeki malumatın dahi iki vechi var. Bir vecihle ilimdir ve bir vecihle malûmdur. Eğer zihni o malûma zarf yapsak, o vakit o malûm mevcud, zihnî bir malûm olur; vücudu ayrı bir şeydir. Eğer zihni o şeyin husuliyle mevsuf yapsak, zihne sıfat olur; o şey o vakit ilim olur, bir vücud-u haricîsi vardır. O malûmun vücudu, cevheri dahi olsa bunun gibi arazî bir vücud-u haricîsi olur.

   İşte bu iki temsile göre kâinat bir ayinedir. Her bir mevcudatın mahiyeti de bir ayinedir; kudret-i ezeliye ile icad-ı ilâhiyeye maruzdurlar. Her bir mevcud bir cihetle, Şems-i Ezelinin bir isminin bir nevi ayinesi olup bir nakşını gösterir.