ON BEŞİNCİ NOTA: Üç Mesele’dir.

   Birinci Mesele: İsm-i Hafizin tecelli-i etemmine işaret eden

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

ayetidir. Kur’an-ı Hakîmin bu hakikatına delil istersen; Kitab-ı Mübinin mistarı üstünde yazılan şu kâinat kitabının sahifelerine baksan, ism-i Hafizin cilve-i âzamını  ve bu ayet-i kerimenin bir hakikat-ı kübrasının naziresini çok cihetlerle görebilirsin. Ezcümle:

   Ağaç, çiçek ve otların muhtelif tohumlarından bir kabza al. O muhtelif ve birbirine muhalif tohumların, cinsleri birbirinden ayrı, nevileri birbirinden başka olan çiçek, ağaç ve otların sandukçaları hükmünde olan o kabzayı, karanlıkta ve karanlık, basit ve camid bir toprak içinde defnet, serp. Sonra, mizansız ve eşyayı farketmeyen ve nereye yüzünü çevirsen oraya giden basit su ile sula. Sonra senev-î haşrin meydanı olan bahar mevsiminde gel, bak! İsrafilvarî melek-i ra’d; baharda, nefh-i sûr nevinden yağmura bağırması, yer altında defnedilen çekirdeklere nefh-i ruhla müjdelemesi zamanına dikkat et ki, o nihayet derece karışık ve karışmış ve birbirine benzeyen o tohumcuklar, ism-i Hafizin tecellisi altında kemal-i imtisal ile hatasız olarak Fâtır-ı Hakîmden gelen evamir-i tekviniyeyi imtisal ediyorlar. Ve öyle tevfik-i hareket ediyorlar ki, onların o hareketlerinde bir şuur, bir basiret, bir kasd, bir irade, bir ilim, bir kemal, bir hikmet parladığı görünüyor.

   Çünkü görüyorsun ki, o birbirine benzeyen tohumcuklar birbirinden temayüz ediyor, ayrılıyorlar. Mesela bu tohumcuk, bir incir ağacı oldu. Fâtır-ı Hakîmin nimetlerini başlarımız üstünde neşre başladı. Serpiyor, dallarının elleri ile bizlere uzatıyor. İşte ona sureten benzeyen bu iki tohumcuk ise, gün âşığı namındaki çiçek ile hercaî menekşe gibi çiçekler verdi. Bizler için süslendi; yüzümüze gülüyorlar, kendilerini bizlere sevdiriyorlar. Daha buradaki bir kısım tohumcuklar, bu güzel meyveleri verdi. Ve sünbül ve ağaç oldular. Güzel tat, koku ve şekilleri ile iştihamızı açıp, kendi nefslerine bizim nefslerimizi davet ediyorlar. Ve kendilerini müşterilerine feda ediyorlar. Tâ nebatî hayat mertebesinden, hayvanî hayat mertebesine terakki etsinler. Ve hakeza, kıyas et.