emraz-ı kalbiyeye inkılâb ederek ziyade müşkilâta medar olduğundan, bilmecburiye Yeni Said zihnini silkeleyip, müzahraf felsefeyi ve sefih medeniyeti atmak isterken; kendi ruhunda Avrupanın lehinde şehadet eden hissiyat-ı nefsaniyeyi susturmak için, Avrupanın şahs-ı manevisi ile bir cihette gayet kısa, bir cihette uzun gelecek muhavereye mecbur olmuştur.

   Yanlış anlaşılmasın, Avrupa ikidir:

   Birisi: İsevîlik din-i hakikisinden ve İslâmiyetten aldığı feyz ile hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye nafi sanatları ve adâlet ve hakkaniyete hizmet eden fünûnları takip eden Avrupaya hitap etmiyorum.

   Belki felsefe-i tabiiyenin zulmetiyle, medeniyetin seyyiatını mehasin zannederek, beşeri sefahate ve dalâlete sevkeden bozulmuş ikinci Avrupaya hitab ediyorum. Şöyle ki:

   O zaman, o seyahat-ı ruhiyede, mehasin-i medeniyet ve fünûnu nafiadan başka olan malâyani ve muzır felsefeyi ve muzır ve sefih medeniyeti elinde tutan Avrupanın şahs-ı manevisine karşı demiştim:

   Bil ey ikinci Avrupa! Sen sağ elinle sakim ve dalâletli bir felsefeyi ve sol elinle sefih ve muzır bir medeniyeti tutup, dava edersin ki; “Beşerin saadeti bu ikisi iledir.” Senin bu iki elin kırılsın ve şu iki pis hediyen senin başını yesin.

   Ey küfür ve küfranı dağıtıp neşreden bedbaht ruh! Acaba hem ruhunda, hem vicdanında, hem aklında, hem kalbinde dehşetli musibetlerle musibetzede olmuş ve azaba düşmüş bir adamın cismiyle, zâhirî bir surette aldatıcı bir ziynet ve servet içinde bulunmasıyla saadeti mümkin olabilir mi? Ona mesud denebilir mi?