Barla Denizi (yani Eğirdir Gölü), imkân ve ihtimal var ki, pekmez olsun, yağa inkılâb etmiş olsun. Fakat, madem bir emareden o imkân ve ihtimal neş’et etmiyor; onun vücuduna ve su olduğuna, kat’î ilmimize tesir etmez, şek ve vesvese vermez.

   İşte, bunun gibi, mevcudatın her tarafından, kâinatın her köşesinden sorduk. Birinci Mevkıfta gösterildiği gibi, zerrattan yıldızlara kadar ve İkinci Mevkıfta görüldüğü gibi, hilkat-i semavat ve arzdan, tâ simalardaki teşahhusata kadar hangi şeyden sorulduysa, lisan-ı hâl ile vahdaniyete şehadet ve sikke-i tevhidi gösterdi; sen de gördün. Öyle ise, kâinatın mevcudatında bir emare yok ki, bir şirk ihtimali ona bina edilsin. Demek, dava-yı şirk, sırf tahakkümî ve manasız söz ve dava-yı mücerred olduğundan, şirki iddia etmek mahz-ı cehalet, ayn-ı belâhettir.

   İşte, ehl-i dalâletin vekili, buna karşı diyeceği kalmıyor. Yalnız diyor ki: “Şirke emare, kâinattaki tertib-i esbabdır, her şeyin bir sebeple bağlı olduğudur. Demek esbabın hakiki tesirleri vardır. Tesirleri varsa şerik olabilirler?”

   Elcevap: Meşiet ve hikmet-i ilâhiyenin muktezasıyla ve çok esmanın tezahür etmek istemesiyle, müsebbebat esbaba rabtedilmiş, her bir şey bir sebeple bağlanmış. Fakat çok yerlerde ve müteaddit Sözlerde kat’î ispat etmişiz ki, esbabda hakiki tesir-i icadî yok. Şimdi yalnız bu kadar deriz ki:

   Esbab içinde, bilbedahe en eşrefi ve ihtiyarı en geniş ve tasarrufatı en vâsi, insandır. İnsanın dahi en zâhir ef’al-i ihtiyariyesi içinde en zâhiri, ekl ve kelâm ve fikirdir. Yani yemek, söylemek, düşünmektir. Şu yemek, söylemek, düşünmek ise, gayet muntazam, acip, hikmetli birer silsiledir. O silsilenin yüz  cüz’ünden insanın dest-i ihtiyarına verilen ancak bir cüz’üdür. Meselâ, yemekten, bedenin tagaddî-i hüceyratından tut, tâ semeratın teşekkülüne kadar olan silsile-i ef’al içinde insanın dest-i ihtiyarına verilen,