Elhasıl: Madem Sâni-i Hakîm her şey için o şeye münasip bir nokta-i kemal ve ona lâyık bir mertebe-i feyz-i vücud tayin edip ve o şeye, o nokta-i kemale sa’y edip gitmek için bir istidat vererek ona sevk ediyor. Ve bütün nebatat ve hayvanatta şu kanun-u rububiyet cari olmakla beraber, cemadatta dahi caridir ki, âdi toprağa, elmas derecesine ve cevahir-i âliye mertebesine bir terakkiyat veriyor. Ve şu hakikatte muazzam bir kanun-u rububiyetin ucu görünüyor. Hem madem o Hâlik-ı Kerîm, tenasül kanun-u aziminde istihdam ettiği hayvanata ücret olarak, birer maaş gibi, birer lezzet-i cüz’iye veriyor. Ve arı ve bülbül gibi, sair hidemat-ı rabbaniyede istihdam olunan hayvanlara birer ücret-i kemal verir; şevk ve lezzete medar birer makam veriyor. Ve şunda bir muazzam kanun-u keremin ucu görünüyor. Hem madem her şeyin hakikati, Cenâb-ı Hakkın bir isminin tecellisine bakar, ona bağlıdır, ona ayinedir. O şey ne kadar güzel bir vaziyet alsa, o ismin şerefinedir; o isim öyle ister. O şey bilse, bilmese; o güzel vaziyet, hakikat nazarında matluptur. Ve şu hakikatten, gayet muazzam bir kanun-u tahsin ve cemalin ucu görünüyor.

   Hem madem Fâtır-ı Kerîm, düstur-u kerem iktizasıyla, bir şeye verdiği makamı ve kemali, o şeyin müddeti ve ömrü bitmesiyle, kemali geriye almıyor. Belki, o zîkemalin meyvelerini, neticelerini, manevî hüviyetini ve manasını, ruhlu ise ruhunu ibka ediyor. Meselâ, dünyada insanı mazhar ettiği kemalâtın manalarını, meyvelerini ibka ediyor. Hatta, müteşekkir bir mü’minin yediği zail meyvelerin şükrünü, hamdini, mücessem bir meyve-i Cennet suretinde tekrar ona veriyor. Ve şu hakikatte, muazzam bir kanun-u rahmetin ucu görünüyor.

   Hem madem Hallâk-ı bîmisal israf etmiyor, abes işleri yapmıyor. Hatta güz mevsiminde vazifesi bitmiş, vefat etmiş mahlûkların enkaz-ı maddiyesini