Elcevap: Eğer insan yalnız camid bir vücud olsaydı veyahut yalnız mideden ibaret nebatî bir mahlûk olsaydı veyahut yalnız mukayyed, ağır ve muvakkat ve basit bir zât-ı cismaniye ve bir cism-i hayvanîden ibaret olsaydı, öyle çok kasırlara, çok hurilere lâyık ve malik olmazdı. Fakat insan öyle câmi bir mucize-i kudrettir ki, hatta şu dünya-yı fânide, şu kısa bir ömürde, şu inkişaf etmemiş bazı letaifinin ihtiyacı cihetiyle, bütün dünyanın saltanatı, serveti ve lezaizi verilse, belki hırsı tok olmayacaktır. Halbuki, ebedî bir dâr-ı saadette, nihayetsiz istidada malik, nihayetsiz ihtiyaçlar lisanıyla, nihayetsiz arzular eliyle, nihayetsiz bir rahmetin kapısını çalan bir insan, elbette ehadiste beyan olunan ihsanat-ı ilâhiyeye mazhariyeti makuldür ve haktır ve hakikattır. Ve şu hakikat-i ulviyeye bir temsil dürbünüyle rasat edeceğiz. Şöyle ki:

   Bu dere bahçesi gibi, ^(Haşiye) şu Barla bağ ve bahçelerinin her birinin ayrı ayrı maliki bulunduğu halde, Barla’da gıdası itibariyle ancak bir avuç yeme malik olan her bir kuş, her bir serçe, her bir arı, “Bütün Barla’nın bağ ve bostanları benim nüzhetgâhım ve seyrangâhımdır.” diyebilir. Barla’yı zaptedip daire-i mülküne dahil eder. Başkalarının iştiraki onun bu hükmünü bozmaz. Hem insan olan bir insan diyebilir ki: “Benim Hâlikım, bu dünyayı bana hane yapmış. Güneş benim bir lâmbamdır; yıldızlar benim elektriklerimdir; yeryüzü çiçekli miçekli halılarla serilmiş benim bir beşiğimdir.” der, Allah’a şükreder. Sair mahlûkatın iştiraki, onun bu hükmünü nakzetmez. Bilâkis, mahlûkat onun hanesini tezyin eder, hanenin müzeyyenatı hükmünde kalırlar. Acaba, bu daracık dünyada, insan, insaniyet itibariyle, hatta bir kuş dahi, böyle bir daire-i azimede bir nevi tasarruf dava etse, cesim bir nimete mazhar olsa, geniş ve ebedî bir dâr-ı saadette, ona beş yüz senelik bir mesafede bir mülk ihsan etmek nasıl istib’ad edilebilir? Hem nasıl ki, şu kesafetli, karanlıklı dar dünyada, güneşin pek çok