ve onlara in’am olunan mehasinle iftihar etmek, gururlanmak, cüz’-i ihtiyarîye istinad etmek; bütün bütün sırr-ı kadere ve hikmet-i cüz-i ihtiyarîyeye zıt bir harekete sebebiyet veren ilmî meseleler değildir.
Evet, manen terakki etmeyen avam içinde, kaderin câ-yı istimali var. Fakat, o da mâziyat ve mesâibdedir ki, ye’sin ve hüznün ilâcıdır. Yoksa, maasî ve istikbaliyatta değildir ki, sefahete ve atalete sebep olsun. Demek, kader meselesi, teklif ve mesuliyetten kurtarmak için değil, belki fahr ve gururdan kurtarmak içindir ki, imana girmiş. Cüz-i ihtiyarî, seyyiata merci olmak içindir ki, akideye dahil olmuş; yoksa mehasine masdar olarak tefer’un etmek için değildir.
Evet, Kur’an’ın dediği gibi, insan, seyyiatından tamamen mesuldür. Çünkü seyyiatı isteyen odur. Seyyiat, tahribat nev’inden olduğu için, insan bir seyyie ile çok tahribat yapabilir, müthiş bir cezaya kesb-i istihkak eder. –Bir kibrit ile bir evi yakmak gibi–. Fakat hasenatta iftihara hakkı yoktur. Onda onun hakkı pek azdır. Çünkü hasenatı isteyen, iktiza eden rahmet-i ilâhiye ve icad eden kudret-i rabbaniyedir. Sual ve cevap, dâi ve sebep, ikisi de Haktandır. İnsan yalnız dua ile, iman ile, şuur ile, rıza ile onlara sahip olur. Fakat seyyiatı isteyen nefs-i insaniyedir. –Ya istidat ile, ya ihtiyar ile–. Nasıl ki, beyaz, güzel güneşin ziyasından bazı maddeler siyahlık ve taaffün alır. O siyahlık, onun istidadına aittir. Fakat o seyyiatı, çok mesalihi tazammun eden bir kanun-u ilâhî ile icad eden yine Haktır. Demek, sebebiyet ve sual nefistendir ki, mesuliyeti o çeker. Hakka ait olan halk ve icad ise, daha başka güzel netice ve meyveleri olduğu için güzeldir, hayırdır. İşte, şu sırdandır ki, kesb-i şer, şerdir; halk-ı şer, şer değildir. Nasıl ki, pek çok mesalihi tazammun eden bir yağmurdan zarar gören tenbel bir adam diyemez, “Yağmur rahmet değil.” Evet, halk ve icadda bir şerr-i cüz’î ile beraber hayr-ı kesir vardır. Bir şerr-i cüz’î için hayr-ı kesiri terk etmek, şerr-i kesir olur. Onun için, o şerr-i cüz’î, hayır hükmüne geçer. İcad-ı ilâhîde şer ve çirkinlik yoktur; belki abdin kesbine ve istidadına aittir.
