bahusus bir ümmînin ilmine müstenid olamaz; belki bir ilm-i muhite istinad ediyor ve cemi’ eşyayı birden görebilir, ezel ve ebed ortasında bütün hakaikı bir anda müşahede eder bir Zatın kelâmıdır. Âmennâ.

   İKİNCİ ZİYA: Hikmet-i Kur’aniyenin karşısında meydan-ı muarazaya çıkan felsefe-i beşeriyenin, hikmet-i Kur’an’a karşı ne derece sukut ettiğini On İkinci Sözde izah ve temsil ile tasvir ve sair Sözlerde isbat ettiğimizden, onlara havale edip şimdilik başka bir cihette küçük bir muvazene ederiz. Şöyle ki:

   Felsefe ve hikmet-i insaniye dünyaya sabit bakar, mevcudatın mahiyetlerinden, hasiyetlerinden tafsilen bahseder; Sâniine karşı vazifelerinden bahsetse, de icmalen bahseder. Adeta, kâinat kitabının yalnız nakış ve huruflarından bahseder, manasına ehemmiyet vermez. Kur’an ise dünyaya geçici, seyyal, aldatıcı, seyyar, kararsız, inkılâbçı olarak bakar; mevcudatın mahiyetlerinden, surî ve maddî hasiyetlerinden icmalen bahseder. Fakat, Sâni tarafından tavzif edilen vezaif-i ubudiyetkâranelerinden ve Sâniin isimlerine ne vecihle ve nasıl delâlet ettikleri ve evamir-i tekviniye-i ilâhiyeye karşı inkıyadlarını tafsilen zikreder. İşte felsefe-i beşeriye ile hikmet-i Kur’aniyenin şu tafsil ve icmal hususundaki farklarına bakacağız ki, mahz-ı hak ve ayn-ı hakikat hangisidir göreceğiz.

   İşte, nasıl elimizdeki saat, sureten sabit görünüyor; fakat içindeki çarkların harekâtıyla, daimi, içinde bir zelzele ve alet ve çarklarının ızdırapları vardır. Aynen onun gibi, kudret-i ilâhiyenin bir saat-i kübrası olan şu dünya zâhirî sabitiyetiyle beraber, daimi zelzele ve tegayyürde, fenâ ve zevalde yuvarlanıyor. Evet, dünyaya zaman girdiği için, gece ve gündüz o saat-i kübranın saniyelerini sayan iki başlı bir mil hükmündedir. Sene o saatin dakikalarını sayan bir ibre vaziyetindedir. Asır ise o saatin saatlerini tâdad