bütün fezlekelerini, maarif-i ilâhiyenin bütün fihristlerini, hayat-ı şahsiye ve içtimaiye-i beşeriyenin bütün nafi düsturlarını ve hikmet-i âliye-i kâinatın bütün nuranî kanunlarını cem etmekle beraber, hiçbir müşevveşiyet eseri görünmüyor. Elhak, o kadar ecnas-ı muhtelifeyi bir yerde toplayıp bir münakaşa, bir karışık çıkmamak, kahhar bir nizam-ı i’cazînin işi olabilir. Elhak, bütün bu câmiiyet içinde şu intizam ile beraber geçmiş yirmi dört Sözlerde izah ve isbat edildiği gibi, cehl-i mürekkebin menşei olan âdiyat perdelerini keskin beyanatıyla yırtmak, âdet perdeleri altında gizli olan harikulâdeleri çıkarıp göstermek ve dalâletin menbaı olan tabiat tağutunu, bürhanın elmas kılıncıyla parçalamak ve gaflet uykusunun kalın tabakalarını ra’d-misal sayhalarıyla dağıtmak ve felsefe-i beşeriyeyi ve hikmet-i insaniyeyi âciz bırakan kâinatın tılsım-ı muğlakını ve hilkat-i âlemin muamma-i acibesini feth ve keşf etmek, elbette hakikatbîn ve gayb-aşina ve hidayetbahş ve haknüma olan Kur’an gibi bir mucizekârın harikulâde işleridir. Evet, Kur’an’ın ayetlerine insaf ile dikkat edilse görünüyor ki, sair kitaplar gibi bir iki maksadı takip eden tedrici bir fikrin silsilesine benzemiyor; belki, def’î ve anî bir tavrı var ve ilka olunuyor bir gidişatı var ve beraber gelen her bir taifesi müstakil olarak uzak bir yerden ve gayet ciddi ve ehemmiyetli bir muhaberenin tek tek, kısa kısa bir surette geldiğinin nişanı var. Evet, kâinatın Hâlikından başka kim var ki, bu derece kâinat ve Hâlik-ı kâinatla ciddi alâkadar bir muhabereyi yapabilsin. Hadsiz derece haddinden çıkıp Hâlik-ı Zülcelâli kendi keyfiyle söyleştirsin, kâinatı doğru olarak konuştursun.

   Evet, Kur’an’da, kâinat Sâniinin pek ciddi ve hakiki ve ulvi ve hak olarak konuşması ve konuşturması görünüyor. Taklidi îma edecek hiçbir emare bulunmuyor. O söyler ve söylettirir. Farz-ı muhal olarak, Müseylime