kısa keser, tâ herkesin hissesi bulunsun. İşte, َ لْمُفْلِحُونَ  der; neye felâh bulacaklarını tayin etmiyor. Güya o sükûtla der: “Ey Müslümanlar, müjde size! Ey muttaki, sen Cehennemden felâh bulursun! Ey salih, sen Cennette felâh bulursun! Ey ârif, sen rıza-yı ilâhîye nail olursun! Ey âşık, sen rü’yete mazhar olursun!” Ve hakeza...

   İşte Kur’an, câmiiyet-i lâfzıye cihetiyle kelâmdan, kelimeden, huruftan ve sükûttan her birisinin binler misallerinden yalnız numune olarak birer misal getirdik; ayeti ve kıssâtı bunlara kıyas edersin.

   Meselâ,  فَاعْلَمْ اَنَّهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ  ayeti, o kadar vücuhu var ve o derece meratibi var ki, bütün tabakat-ı evliya, bütün sülûklarında ve mertebelerinde şu ayete ihtiyaçlarını görüp, ondan kendi mertebesine lâyık bir gıda-i manevî, bir taze mana almışlar. Çünkü, “Allah” bir ism-i câmi olduğundan, esma-i hüsna adedince tevhidler, içinde bulunur:  اَىْ لَا رَزَّاقَ اِلَّا هُوَ ۞ لَا خَالِقَ اِلَّا هُوَ ۞ لَا رَحْمٰنَ اِلَّا هُوَ  ve hakeza...

   Hem meselâ, kasas-ı Kur’aniyeden kıssa-i Musa aleyhisselâm, adeta asâ-yı Musa aleyhisselâm gibi binler faideleri var. O kıssada, hem Peygamber aleyhissalâtü vesselâmı teskin ve teselli, hem küffarı tehdit, hem münafıkları takbih, hem Yahudileri tevbih gibi çok makasıdı, pek çok vücuhu vardır. Onun için, surelerde tekrar edilmiştir. Her yerde bütün maksatları ifade ile beraber, yalnız birisi maksud-u bizzat olur, diğerleri ona tabi kalırlar.

   Eğer desen: “Geçmiş misallerdeki bütün manaları nasıl bileceğiz ki, Kur’an onları irade etmiş ve işaret ediyor?”

   Elcevap: Madem Kur’an bir hutbe-i ezeliyedir, hem muhtelif tabaka tabaka olarak asırlar üzerinde ve arkasında oturup dizilmiş bütün benî-Âdeme