Dördüncüsü: Nev-i hayvanatın nebatata derece-i aşka vasıl olan şiddet-i ihtiyacını nebatatın güzel yüzlerine karşı mübarek başları üstünde beyan etmektir.

   Beşincisi: Malikü’l-Mülk-i Zülcelâl-i ve’l-Cemal-i ve’l-İkramın bargâh-ı merhametine en lâtif bir tesbihi, en lâtif bir şevk içinde, gül gibi en lâtif bir yüzde takdim etmektir. İşte şu beş gayeler gibi başka manalar da vardır.

   Şu manalar ve şu gayeler, bülbülün Hak Sübhanehü ve Tealânın hesabına ettiği amelin gayesidir. Bülbül kendi diliyle konuşur. Biz şu manaları onun hazin sözlerinden fehmediyoruz. –Melâike ve ruhaniyatın fehmettikleri gibi–. Kendisi kendi nağamatının manasını tamamen bilmese de fehmimize zarar vermez. “Dinleyen söyleyenden daha iyi anlar” meşhurdur. Hem, bülbül şu gayeleri tafsilâtıyla bilmemesinden, olmamasına delâlet etmiyor. Lâakal, saat gibi sana evkatını bildirir, kendisi bilmiyor ne yapıyor. Bilmemesi senin bildiğine zarar vermez. Ama o bülbülün cüz’î maaşı ise, o tebessüm eden ve gülen güzel gül çiçeklerinin müşahedesiyle aldığı zevk ve onlarla muhavere ve konuşmak ve dertlerini dökmekle aldığı telezzüzdür. Demek onun nağamat-ı hazînesi, hayvanî teellümattan gelen teşekkiyat değil, belki atâyâ-i rahmaniyeden gelen bir teşekkürattır.

   Bülbüle nahli, fahli, ankebut ve nemli; yani arı ve vasıta-i nesil erkek hayvan ve örümcek ve karınca ve hevam ve küçük hayvanların bülbüllerini kıyas et. Her birinin amellerinin bülbül gibi çok gayeleri var. Onlar için de birer maaş-ı cüz’î hükmünde birer zevk-i mahsus, hizmetlerinin içinde derc edilmiştir. O zevk ile sanat-ı rabbaniyedeki mühim gayelere hizmet ediyorlar. Nasıl ki bir sefine-i sultaniyede bir nefer dümencilik edip, bir cüz’î maaş alır; öyle de, hizmet-i sübhaniyede bulunan bu hayvanatın, birer cüz’î maaşları vardır.

   Bülbül bahsine bir tetimme:

   Sakın zannetme ki, bu ilân ve dellâllık ve tesbihatın nağamatıyla teganni bülbüle mahsustur. Belki, ekser envaın her bir