o nevilerin medar-ı fahrleridir; yoksa, medar-ı şeametleridir. Hem, gizleniyorlar; adeta birer şahs-ı manevi, birer gaye-i hayal hükmüne geçerler. Sair fertlerin her birisi o olmaya çalışır ve o olmak ihtimali var. Demek o mükemmel harika ferd; mutlak, mübhem bulunup, her yerde bulunması mümkün. Şu ibham itibariyle, mantıkça kaziye-i mümkine suretinde külliyetine hükmedilebilir. Yani, her bir amel şöyle bir netice verebilmesi mümkündür. Meselâ, “Kim iki rekât namazı filân vakitte kılsa, bir hac kadardır.” ⁽¹⁾ İşte iki rekât namaz bazı vakitte bir hacca mukabil geldiği hakikattir. Her bir iki rekât namazda bu mana külliyet ile mümkündür. Demek şu nev’ideki rivayetler, vukuu bilfiil daimî ve küllî değil. Zira, kabulün madem şartları vardır; külliyet ve daimilikten çıkar. Belki, ya bilfiil muvakkattır, mutlaktır; veyahut mümkinedir, külliyedir. Demek şu nev’i ehadisteki külliyet ise, imkân itibariyledir. Meselâ, “Gıybet, katl gibidir.” ⁽²⁾ Demek gıybette öyle bir ferd bulunur ki, katl gibi bir zehr-i katilden daha muzırdır. Meselâ, “Bir güzel söz, bir abdi azad etmek gibi bir sadaka-i azimenin yerine geçer.” ⁽³⁾ Şimdi tergib ve teşvik için o mübhem ferd-i mükemmel, mutlak bir surette her yerde bulunmasının imkânını vaki bir surette göstermekle, hayra şevki ve şerden nefreti tahrik etmektir.

   Hem de, şu âlemin mikyasıyla âlem-i ebedinin şeyleri tartılmaz. Buranın en büyüğü, oranın en küçüğüne muvazi gelemez. Sevab-ı a’mâl o âleme baktığı için dünyevi nazarımız ona dar geliyor. Aklımıza sığıştıramıyoruz.

   Meselâ,  مَنْ قَرَاَ هٰذَا اُعْطِىَ لَهُ مِثْلُ ثَوَابِ مُوسٰى وَ هَارُونَ   yani,