şaşırtmaz, hilâf-ı hakikate sevk etmez. Çünkü, sen, safi, halis, doğrudan doğruya ona baktığın için, anlamışsın ki, mazharlarda görünen ve ayinelerde müşahede olunan, güneş değil, belki bir nevi cilveleridir, bir çeşit renkli akisleridir. Çendan o akisler onun ünvanlarıdır; fakat, bütün âsar-ı haşmetini gösteremiyorlar.

   İşte şu hakikatle karışık temsilde, böyle başka başka üç tarik ile kemale gidilir. Ve o kemalâtın mezayasında ve mertebe-i şuhudun tafsilâtında başka başkadırlar. Fakat, neticede ve hakka iz’an ve hakikati tasdikte ittifak ederler. İşte nasıl, bir gece adamı ki, hiç güneşi görmemiş, yalnız kamer ayinesinde bir gölgesini görüyor. Güneşe mahsus haşmetli ziyayı, dehşetli cazibeyi aklına sığıştıramıyor; belki, görenlere teslim olup, taklit ediyor. Öyle de, veraset-i Ahmediye (a.s.m) ile Kadîr ve Muhyi gibi isimlerin mertebe-i uzmasına yetişmeyen, haşr-i âzamı ve kıyamet-i kübrayı taklidî olarak kabul eder; “Aklî bir mesele değildir.” der. Çünkü, hakikat-i haşir ve kıyamet, ism-i âzamın ve bazı esmanın derece-i âzamının mazharıdır. Kimin nazarı oraya çıkmazsa, taklide mecburdur. Kimin fikri oraya girse, haşir ve kıyameti, gece-gündüz, kış ve bahar derecesinde kolay görür, itminan-ı kalb ile kabul eder.

   İşte şu sırdandır ki, haşir ve kıyameti, en âzam mertebede, en ekmel tafsilâtla Kur’an zikrediyor ve ism-i âzamın mazharı olan Peygamberimiz aleyhissalâtü vesselâm ders veriyor. Ve eski peygamberler ise, hikmet-i irşadın iktizasıyla bir derece basit ve ibtidaî bir halde olan ümmetlerine, haşri en âzam bir derecede, en geniş bir tafsilâtla ders vermemişler. Hem şu sırdandır ki, bir kısım ehl-i velâyet, bazı erkân-ı imaniyeyi mertebe-i uzmasında görmemişler veya gösterememişler. Hem, şu sırdandır ki, marifetullahta derecat-ı ârifîn çok tefavüt ediyor. Daha bunlar gibi çok esrar, şu hakikatten inkişaf eder. Şimdi şu temsil, hem bir derece hakikatı ihsas ettiğinden, hem hakikat çok geniş ve çok derin olduğundan, biz dahi temsil ile iktifa ediyoruz.