vahdaniyetine açıyor, zerreden tâ şemse kadar tabakat-ı mevcudat, Zat-ı Zülcelâlin envar-ı marifetini ne suretle neşrettiğini kıyas edebilirsin. İşte marifetullahta terakkiyat-ı maneviyenin derecatını ve huzurun meratibini bundan anla ve kıyas et.
BEŞİNCİ LEM’A: Nasıl ki bir kitap, eğer yazma ve mektup olsa, onun yazmasına bir kalem kâfidir. Eğer basma ve matbu olsa, o kitabın hurufatı adedince kalemler, yani demir harfler lâzımdır; tâ o kitap tab edilip vücud bulsun. Eğer o kitabın bazı harflerinde, gayet ince bir hat ile; o kitabın ekseri yazılmış ise, Sure-i Yasin lafz-ı Yasin’de yazıldığı gibi, o vakit bütün o demir harflerin küçücükleri o tek harfe lâzımdır, tâ tab edilsin. Aynen öyle de, şu kitab-ı kâinatı kalem-i kudret-i samedaniyenin yazması ve zat-ı ehadiyetin mektubu desen, vücub derecesinde bir suhulet ve lüzum derecesinde bir makuliyet yoluna gidersin. Eğer tabiata ve esbaba isnad etsen, imtina derecesinde suubetli ve muhal derecesinde müşkilâtlı ve hiçbir vehim kabul etmeyen hurafatlı şöyle bir yola gidersin ki, tabiat için her bir cüz toprakta, her bir katre suda, her bir parça havada, milyarlarca madeni matbaalar ve hadsiz manevi fabrikalar bulunması lâzım; tâ ki hesapsız çiçekli, meyveli masnuatın teşekkülâtına mazhar olabilsin. Yahut, her şeye muhit bir ilim, her şeye muktedir, bir kuvvet onlarda kabul etmek lâzım gelir; tâ şu masnuata hakiki masdar olabilsin. Çünkü, toprağın ve suyun ve havanın her bir cüz’ü ekser nebatata menşe olabilir. Halbuki, her bir nebat meyveli olsa, çiçekli olsa teşekkülâtı o kadar muntazamdır, o kadar mevzundur, o kadar birbirinden mümtazdır, o kadar keyfiyetçe birbirinden ayrıdır ki, her birisine yalnız ona mahsus birer ayrı manevi fabrika veya ayrı birer matbaa lâzımdır. Demek tabiat, mistarlıktan masdarlığa çıksa, her bir şeyde bütün şeylerin makinelerini bulundurmaya mecburdur. İşte bu tabiatperestlik fikrinin esası öyle bir hurafattır ki, hurafeciler dahi ondan utanıyorlar. Kendini âkıl zanneden ehl-i dalâletin, nasıl nihayetsiz hezeyanlı bir akılsızlık iltizam ettiklerini gör, ibret al.
