Hem de bak; bu dokunan, yapılan şeylerin her bir cinsi bütün memleketin her tarafında bulunuyor. Bütün ebna-i cinsleriyle öyle intişar etmiş; beraber olarak birbiri içinde, bir tarzda, bir anda yapılıyor, nesc ediliyor. Demek bir tek zatın işidir; bir tek emirle hareket ediyor. Yoksa, böyle bir anda, bir tarzda, bir keyfiyette, bir heyette ittifak ve muvafakat muhaldir. Öyle ise, bu sanatlı şeylerin her birisi, o gizli zatın bir ilânnamesi hükmünde onu gösteriyor. Güya her bir çiçekli kumaş, her bir sanatlı makine, her bir tatlı lokma, o muciznüma zatın birer sikkesi, birer hatemi, birer nişanı, birer turrası hükmünde, lisan-ı hâl ile, her birisi der: “Ben kimin sanatıyım, bulunduğum sandıklar ve dükkanlar da onun mülküdür.” Ve her bir nakış der: “Beni kim dokudu ise, bulunduğum top da onun dokumasıdır.” Her bir tatlı lokma der: “Beni kim yapıyor, pişiriyorsa, bulunduğum kazan dahi onundur.” Her bir makine der: “Beni kim yapmış ise, memlekette intişar eden bütün emsalimi de o yapıyor ve bütün memleketin her tarafında bizi yetiştiren, odur. Demek, memleketin maliki de odur. Öyle ise, bütün bu memlekete, bu saraya malik kim ise, o bize malik olabilir.” Meselâ, nasıl mîrîye mahsus tek bir palaska veyahut bir tek düğmeye malik olmak için, onları yapan bütün fabrikalara malik olmak lâzımdır ki, onlara hakiki malik olsun. Yoksa, o boşboğaz başı bozuktan, mîrî malıdır diye elinden alınıp, tecziye edilir.

   Elhasıl, nasıl bu memleketin anâsırı memlekete muhit birer maddedir; onların maliki de bütün memlekete malik bir tek zat olabilir. Öyle de, bütün memlekette intişar eden sanatlar, birbirine benzediği ve bir tek sikke izhar ettikleri için, bütün memleket yüzünde intişar eden masnular, her bir şeye hükmeden tek bir zatın sanatları olduğunu gösteriyorlar.

   İşte ey arkadaş! madem şu memlekette, yani şu saray-ı muhteşemde bir birlik alâmeti vardır, bir vahdet sikkesi var. Çünkü, bir kısım şeyler, bir iken ihatası var; bir kısım müteaddit ise, fakat birbirine benzediği ve her tarafta bulunduğu için bir vahdet-i nev’iye gösteriyor. Vahdet ise, bir vâhidi gösterir. Demek, ustası da, maliki de, sahibi de, sânii de bir olmak lâzım gelir. Bununla beraber, sen, buna dikkat et ki; bir perde-i gaybdan kalınca