Bu biçare zaif, nahif, kuvvetsiz hayvancıklar, nasıl onların başı önünde, lâtif gıda ile dolu iki tulumbacık ^(Haşiye) takılmış, iki çeşme gibi; yalnız, o kuvvetsiz mahluk, onu ağzına yapıştırması kâfidir.

   Elhasıl, bütün bu âlemin bütün eşyası, birbirine bakar gibi birbirine yardım eder, birbirini görür gibi birbirine elele verir; birbirinin işini tekmil için birbirine omuz omuza veriyor, bel bele verip beraber çalışıyorlar. Her şeyi buna kıyas et; tâdad ile bitmez. İşte, bütün bu haller, iki kere iki dört eder derecesinde kat’i gösterir ki; şu saray-ı acibin ustasına, yani şu garip âlemin sahibine her şey musahhardır, her şey onun hesabına çalışır, her şey ona bir emirber nefer hükmündedir. Her şey, onun kuvvetiyle döner, her şey onun emriyle hareket eder, her şey onun hikmetiyle tanzim olur. Her şey –onun keremiyle muavenet eder, her şey onun merhametiyle başkasının imdadına koşar; yani koşturulur. Ey arkadaş! Haddin varsa, buna karşı bir söz söyle.

   SEKİZİNCİ BÜRHAN: Gel, ey nefsim gibi kendini âkıl zanneden akılsız arkadaş! Şu saray-ı muhteşemin sahibini tanımak istemiyorsun. Halbuki, her şey onu gösteriyor, ona işaret ediyor, ona şehadet ediyor; bütün bu şeylerin şehadetini nasıl tekzib ediyorsun? Öyle ise, bu sarayı da inkâr et ve “Âlem yok, memleket yok” de ve kendini de inkâr et, ortadan çık; yahut aklını başına al, beni dinle.

   İşte, bak; şu saray içinde bulunan ve memleketi ihata eden yeknesak unsurlar, madenler var. ^(Haşiye) Adeta, memleketten çıkan her şey o maddelerden yapılıyor. Demek o maddeler kimin mülkü ise, bütün ondan yapılan şeyler de onundur; tarla kimin ise, mahsulât da onundur; deniz kimin ise, içindekiler de onundur.

   Hem, bak; bu dokunan şeyler, bu nesc olunan münakkaş kumaşlar bir tek maddeden yapılıyor. O maddeyi getiren, ihzar eden ve ip haline getiren, elbette, bilbedahe birdir. Çünkü, o iş, iştirak kabul etmez. Öyle ise, bütün nesc olunan sanatlı şeyler, ona mahsustur.