İşte, bak; eğer nihayetsiz mucizeleri ve hünerleri olan gizli bir zatın kalemi işlemezse, bu nakışları sair şuursuz sebeplere, kör tesadüfe, sağır tabiata verilse, o vakit ya bu memleketin her bir taşı, her bir otu öyle muciznüma nakkaş, öyle bir harikulâde kâtip olması lâzım gelir ki; bir harfte bin kitabı yazabilsin, bir nakışta milyonlar sanatı derc edebilsin. Çünkü, bak, bu taşlardaki nakşa. ^(Haşiye) Her birisinde bütün sarayın nakışları var, bütün şehrin tanzimat kanunları var, bütün memleketin teşkilat programları var. Demek bu nakışları yapmak, bütün memleketi yapmak kadar harikadır. Öyle ise her bir nakış, her bir sanat, o gizli zatın bir ilânnamesidir, bir hatemidir.

   Madem bir harf, kâtibini göstermeksizin olmaz; sanatlı bir nakış, nakkaşını bildirmemek olmaz. Nasıl olur ki, bir harfte koca bir kitabı yazan, bir nakışta bin nakşı nakşeden nakkaş, kendi kitabıyla ve nakşıyla bilinmesin.

   ALTINCI BÜRHAN: Gel, bu geniş ovaya çıkacağız. ^(Haşiye) İşte o ova içinde yüksek bir dağ var; üstüne çıkacağız, tâ bütün etrafı görülsün. Hem, her şeyi yakınlaştıracak güzel dürbünleri de beraber alacağız. Çünkü, bu acib memlekette acib işler oluyor; her saatte hiç aklımıza gelmeyen işler oluyor.

   İşte, bak; bu dağlar ve ovalar ve şehirler birden değişiyor. Hem, nasıl değişiyor? Öyle bir tarzda ki, milyonlarla birbiri içinde işler, gayet muntazam surette değişiyor. Adeta milyonlar mütenevvi kumaşlar birbiri içinde beraber dokunuyor gibi, pek acib tahavvülât oluyor.

   Bak, o kadar ünsiyet ettiğimiz ve tanıdığımız çiçekli miçekli şeyler kayboldular. Muntazaman yerlerine ve mahiyetçe onlara benzer, fakat suretçe ayrı başkaları geldiler. Adeta şu ova, dağlar birer sahife; yüz binlerle ayrı ayrı kitaplar, içinde yazılıyor. Hem, hatasız, noksansız olarak yazılıyor.