bize medet verecek? Dillerini bilmediğimiz ve onlar bizi dinlemedikleri şu âciz mahluklardan ne bekleyebiliriz? Hem, koca bir âlemi bir memleket suretinde, bir şehir tarzında, bir saray şeklinde yapan ve baştanbaşa harika şeylerle dolduran ve müzeyyenatın envaıyla tezyin eden ve ibretnüma mucizatlarla donatan bir Zat, elbette bizden ve buraya gelenlerden bir istediği vardır. Onu tanımalıyız. Hem, ne istediğini bilmekliğimiz lâzımdır.”

   Öteki adam dedi: “İnanmam! Böyle, bahsettiğin gibi bir zat bulunsun ve bütün bu âlemi tek başıyla idare etsin”

   Arkadaşı cevaben dedi ki: “Bunu tanımazsak, lâkayd kalsak, menfaati hiç yok; zararı olsa, pek azimdir. Eğer tanımasına çalışsak, meşakkati pek hafiftir, menfaati olursa pek azimdir. Onun için, ona karşı lâkayd kalmak, hiç kâr-ı akıl değildir.”

   O serseri adam dedi: “Ben bütün rahatımı, keyfimi onu düşünmemekte görüyorum. Hem, böyle aklıma sığışmayan şeylerle uğraşmayacağım. Bütün bu işler, tesadüfi ve karmakarışık işlerdir; kendi kendine dönüyor. Benim neme lâzım.”

   Akıllı arkadaşı ona dedi: “Senin bu temerrüdün beni de, belki çokları da belaya atacaktır. Bir edepsizin yüzünden, bazen olur ki, bir memleket harap olur.” 

   Yine o serseri dönüp, dedi ki: “Ya kat’iyen bana isbat et ki, bu koca memleketin tek bir maliki, tek bir sânii vardır, yahut bana ilişme.”

   Cevaben arkadaşı dedi: “Madem inadın divanelik derecesine çıkmış; o inadınla bizi ve belki memleketi bir kahre giriftar edeceksin. Ben de sana on iki bürhan ile göstereceğim ki; bir saray gibi şu âlemin, bir şehir gibi şu memleketin tek bir ustası vardır. Ve o usta, her şeyi idare eden yalnız odur. Hiçbir cihette noksaniyeti yoktur. Bize görünmeyen o usta, bizi ve her şeyi görür ve sözlerini işitir. Bütün işleri mucize ve harikadır. Bütün bu gördüğümüz ve dillerini bilmediğimiz şu mahluklar onun memurlarıdır.”

   BİRİNCİ BÜRHAN: Gel, her tarafa bak, her şeye dikkat et; bütün bu işler içinde gizli bir el işliyor.

      Çünkü, bak, bir dirhem ^(Haşiye) kadar kuvveti olmayan, bir çekirdek