ÜÇÜNCÜ VECİH: Budur ki: Eşya mabeynlerinde, bazı münasebat-ı hafiye bulunur. Hatta, hiç ümid etmediğin şeyler içinde, münasebet ipleri bulunur. Ya bizzat bulunur veya senin hayalin, meşgul olduğu sanata göre o ipleri yapmış, onları birbiriyle bağlamış. Şu sırr-ı münasebettendir ki, bazen bir mukaddes şeyi görmek bir mülevves şeyi hatıra getirir. Fenn-i beyanda beyan olunduğu gibi, “Hariçte uzaklık sebebi olan zıddiyet ise, hayalde sebeb-i kurbiyettir.” Yani, iki zıddın suretlerinin cem’ine vasıta, bir münasebet-i hayaliyedir. Bu münasebetle gelen tahattura, tedâi-yi efkâr tabir edilir. Meselâ sen, namazda, münacatta, Kâbe karşısında, huzur-u ilâhide iken, âyâtı tefekkürde olduğun bir halde, şu tedâi-yi efkâr, seni tutup en uzak malâyaniyat-ı rezileye sevk eder. Senin başın, böyle bir tedâi-yi efkâra müptelâ ise, sakın telâş etme; belki, intibaha geldiğin anda dön. “Aman ne kusur ettim.” deyip, tetkikle meşgul olup durma; tâ o zaif münasebet, senin dikkatinle kuvvet peyda etmesin. Zira teessür gösterdikçe, ehemmiyet verdikçe, senin o zaif tahatturun melekeye döner, bir maraz-ı hayalî olur. Korkma, maraz-ı kalbî değil. Şu nevi tahattur ise, galiben ihtiyarsızdır; hususan, hassas asabilerde daha galiptir. Şeytan, şu nevi vesvesenin madenini çok işlettirir.
Şu yaranın merhemi şudur ki: Tedâi-yi efkâr, galiben ihtiyarsızdır. Onda mesuliyet yoktur. Hem, tedâide mücaveret var, temas ve ihtilât yoktur. Onun için, efkârın keyfiyetleri, birbirine sirayet etmez, birbirine zarar vermez. Nasıl ki, şeytan ile melek-i ilham, kalb taraflarında mücaveretleri var ve füccar ve ebrarın karabetleri ve bir meskende durmaları zarar vermez, öyle de, tedâi-yi efkâr sâikasıyla, istemediğin pis hayalât gelip nezih efkârın içine girse zarar vermez. Meğer, kasden olsa veya zarar zannıyla, onunla ziyade meşgul olsa... Hem bazen kalb yoruluyor. Fikir, kendini eğlendirmek için rastgele bir şeyle meşgul olur. Şeytan fırsat bulur. Pis şeyleri önüne serpiyor, sürüyor.
DÖRDÜNCÜ VECİH: Amelin en iyi suretini taharriden neş’et eden bir vesvesedir ki; takva zannıyla teşeddüt ettikçe, hal ona şiddetlenir. Hatta bir
