okşayacak, hiss-i ammeyi rencide etmeyecek, fikr-i avamı taciz edip yormayacak bir suret-i basitane-i zâhiranede söylüyor.”

   Cevaben deriz ki: Felsefe, hakikatin yolunu şaşırmış, onun için... Hem, geçmiş derslerden ve Sözlerden elbette anlamışsın ki, Kur’an-ı Hakîm şu kâinattan bahsediyor, tâ zat ve sıfat ve esma-i ilâhiyeyi bildirsin. Yani bu kitab-ı kâinatın maanisini anlattırıp, tâ Hâlikını tanıttırsın. Demek, mevcudata kendileri için değil, belki mûcidleri için bakıyor. Hem, umuma hitap ediyor. İlm-i hikmet ise, mevcudata mevcudat için bakıyor. Hem, hususan ehl-i fenne hitap ediyor. Öyle ise, madem ki Kur’an-ı Hakîm mevcudatı delil yapıyor, bürhan yapıyor; delil zâhirî olmak, nazar-ı umuma çabuk anlaşılmak gerektir. Hem madem ki Kur’an-ı Mürşid bütün tabakat-ı beşere hitap eder; kesretli tabaka ise, tabaka-i avamdır. Elbette irşad ister ki, lüzûmsuz şeyleri ibham ile icmal etsin; ve dakik şeyleri temsil ile takrib etsin; ve mağlâtalara düşürmemek için, zâhirî nazarlarında bedihî olan şeyleri lüzûmsuz, belki zararlı bir surette tağyir etmemektir.

   Meselâ, güneşe der, “Döner bir siracdır, bir lâmbadır.” Zira, güneşten, güneş için, mahiyeti için bahsetmiyor. Belki bir nevi intizamın zenbereği ve nizamın merkezi olduğundan, intizam ve nizam ise Sâniin ayine-i marifeti olduğundan bahsediyor.

   Evet, der:  اَلشَّمْسُ تَجْرٖى  “Güneş döner.”  Bu “döner” tabiriyle, kış-yaz, gece-gündüzün deveranındaki muntazam tasarrufat-ı kudreti ihtar ile azamet-i Sânii ifham eder. İşte, bu “dönmek” hakikati ne olursa olsun, maksud olan ve hem mensuc, hem meşhud olan intizama tesir etmez.