vazgeçirmek ve tanımak istemedikleri kâinat Sultanını tanıttırmak için emsalsiz, kesilmeyen bir su, hava ve elektrikten; zelzeleyi, fırtınayı ve Harb-i Umumi gibi umumi ve dehşetli âfâtı, nev-i insanın yüzüne çarparak onunla hikmetini, kudretini, adaletini, kayyumiyetini, iradesini ve hâkimiyetini pek zâhir bir surette gösterdiği halde; insan suretinde bir kısım ahmak şeytanlar ise, o küllî işarat-ı rabbaniyeye ve terbiye-i ilâhiyeye karşı eblehane bir temerrüd ile mukabele edip diyorlar ki, “Tabiattır, bir madenin patlamasıdır, tesadüfidir. Güneşin harareti elektrikle çarpmasıdır ki, Amerika’da beş saat bütün makineleri durdurmuş ve Kastamonu vilayeti cevvinde ve havasında semayı kızartmış, yangın suretini vermiş.” diye manasız hezeyanlar ediyorlar. Dalâletten gelen hadsiz bir cehalet ve zındıkadan neş’et eden çirkin bir temerrüd sebebiyle bilmiyorlar ki, esbab yalnız birer bahanedirler, birer perdedirler. Dağ gibi bir çam ağacının cihazatını dokumak ve yetiştirmek için, bir köy kadar yüz fabrika ve tezgâh yerine, küçücük çekirdeği gösterir. “İşte bu ağaç bundan çıkmış.” diye, Sâniinin o çamdaki gösterdiği bin mucizatı inkâr eder misillü, bazı zâhiri sebepleri irae eder. Hâlikın ihtiyar ve hikmet ile işlenen pek büyük bir fiil-i rububiyetini hiçe indirir. Bazen gayet derin ve bilinmez ve çok ehemmiyetli, bin cihette de hikmeti olan bir hakikate fennî bir nam takar. Güya o nam ile mahiyeti anlaşıldı; âdileşti, hikmetsiz, manasız kaldı.

   İşte gel, belâhet ve hamakatın nihayetsiz derecelerine bak ki, yüz sahife ile tarif edilse ve hikmetleri beyan edilse ancak tamamıyla bilinecek derin ve geniş bir hakikat-i meçhuleye, bir nam takar, malum bir şey gibi, “Bu, budur.” der. Meselâ, güneşin bir maddesi, elektrikle çarpmasıdır. Hem birer irade-i külliye ile birer ihtiyar-ı âmm ve birer hâkimiyet-i neviyenin ünvanları bulunan ve “Âdetullah” namıyla yâd edilen fıtrî kanunların birisine, hususî ve kasdî bir hadise-i rububiyeti irca eder. O irca ile, onun nisbetini irade-i ihtiyariyeden keser; sonra, tutar tesadüfe, tabiata havale eder. Ebu Cehil’den ziyade muzaaf bir echeliyet gösterir. Bir neferin veya bir taburun