ebedî sâkinler, bâki makamlar, mukim mahlûklar bulunmayıp, şu görünen hikmet, inayet, adalet, merhametin hakikatleri hiçe insin? Hem, hiç kabil midir ki, o Zat-ı Hakîm, şu insanı bütün mahlûkat içinde kendine küllî muhatab ve câmi bir ayine yapıp bütün hazâin-i rahmetinin müştemilâtını ona tattırsın, hem tarttırsın, hem tanıttırsın, kendini bütün esmasıyla ona bildirsin, onu sevsin ve sevdirsin; sonra, o biçare insanı o ebedî memleketine gördermesin? O daimî saadetgâha davet edip mesud etmesin? Hem, hiç mâkul mudur ki, hattâ çekirdek kadar her bir mevcuda bir ağaç kadar vazife yükü yüklesin, çiçekleri kadar hikmetleri bindirsin, semereleri kadar maslâhatları taksın da, bütün o vazifeye, o hikmetlere, o maslâhatlara, dünyaya müteveccih yalnız bir çekirdek kadar gaye versin? Bir hardal kadar ehemmiyeti olmayan dünyevî bekasını gaye yapsın? Ve bunları, âlem-i manaya çekirdekler ve âlem-i ahirete bir mezraa yapmasın! Tâ, hakiki ve lâyık gayelerini versinler ve bu kadar mühim ihtifalât-ı mühimmeyi, gayesiz, boş, abes bıraksın; onların yüzünü âlem-i manaya, âlem-i ahirete çevirmesin, tâ asıl gayeleri ve lâyık meyvelerini göstersin? Evet, hiç mümkün müdür ki, bu şeyleri böyle hilâf-ı hakikat yapmakla, kendi evsaf-ı hakikiyesi olan Hakîm, Kerîm, Âdil, Rahîmin zıtlarıyla, -hâşâ sümme hâşâ- muttasıf gösterip hikmet ve keremine, adl ve rahmetine delâlet eden bütün kâinatın hakaikını tekzib etsin. Bütün mevcudatın şehadetlerini reddetsin. Bütün masnuatın delâletlerini iptal etsin?

   Hem, hiç akıl kabul eder mi ki, insanın başına ve içindeki havassına saçları adedince vazifeler yükletsin de, yalnız bir saç hükmünde ona bir ücret-i dünyeviye versin? Adalet-i hakikiyesine zıt olarak ve hikmet-i hakikiyesine münafi, manasız iş yapsın?

   Hem hiç mümkün müdür ki, bir ağaca taktığı neticeler, meyveler miktarınca her bir zîhayata, belki lisan gibi her bir uzvuna, belki her bir masnua o derece hikmetleri, maslâhatları takmakla kendisinin bir Hakîm-i Mutlak olduğunu isbat edip göstersin, sonra bütün hikmetlerin en büyüğü ve