Va ye gorî vê herdu mînakê, gerdûn neynikek e. Mahiyeta her mewcûdatekî (mew­cûdekî) jî neynikek e; me‘rûzî qudreta ezelî û îcada îlahî ne. Her mewcûdek, ji aliyekê ve çeşîdeke neynika navekî Şemsê Ezelî ye û nexşekî wî nîşan dide. Yên di meşreba Hezretî Muhyedîn de ne, tenê ji cihet neynikdarî û zerfiyetê ve, wicûda mîsalî ya di wê neynikê de ye ji hêla nefyê ve û eksê wek mun‘ekis bixwe keşf dikin û mertebeya dî nafikirin û dibêjin

لَا مَوْجُودَ اِلَّا هُوَ

şaşî kirine; ketine dereceyeke wisa ku qaîdeyê bingehîn ê

حَقَائِقُ الْأَشْيَاءِ مَوْجُودَةُ

ê înkar bikin.

   Bes heçî ehlê heqîqetê ye, bi raza weraseta nubûwetê û bi îfadeyên qet‘î ên Qur’anê dîtine ku neqşên ku di neynika mewcûdatê de, bi qudret û îradeya îlahî çêbûyî eserên wî ne. ‘Heme ez ost’ e, ne ‘Heme ost’ e. ¹ Heyîneke (wicûd) tiştan heye û ew derece hinekî sabit e. Çendan ew wicûd nîsbet wicûda wacîbe di hukmê wehmî û xiyalî de zeîf e, bes bi îcad û îrade û qudreta Qedîrekî ezelî heye.

   Wek çawa di mînakê de roja ku di neynikê de ye, ji bilî wicûda wê ya xaricî ya heqîqî, wicûdeke wê ya mîsalî jî heye. Û eksa munbesit a ku neynikê bi xeml boyax dike jî wicûdeke wê ya xaricî ya erezî û cuda heye. Û sûretê rojê yê ku li ser kaxeza resmê fotoxrafê pişta neynikê ve hatî neqişkirin jî wicûdeke wê ya xaricî ya cuda û erezî heye, hem dereceyekê wicûdeke sabit e. Wisa jî, neqşên mesnûatî yên bi cilweyên ku di neynika gerdûnê de û di neynikên mahiyeta eşyayî de, bi îrade û îxtiyar û qudreta esmayê qudsî yên îlahî hasil bûyî, ji bilî wicûda wacib wicûdeke wan a hadis heye. Bi qudreta ezelî ji wê wicûdê re sebat hatiye dayîn, bes eger îrtîbat qut bibe, wê hemû eşya vêkra biçin fenayê. Ji boyî mayendebûna (beqa) wicûdê, her tişt, her gav, hewcedarî mayendekirina (îbqa) Afirînerê xwe ye.   Çendan

حَقَائِقُ الْأَشْيَاءِ ثَابِتَةٌ

e, bes bi îsbat û tesbîta wî sabit e.

   Va ye gotina Hezretî Muhyedîn a ku gotî “Rûh ne mexlûq e, heqî­qeteke ku ji alemê emrê, ji sîfetên îradeyê hatiye” wek çawa dijberê zahira gelek nusûsan e, li gor tehqîqata navborî îltîbas kiriye, xapiyaye û wicûda wan a zeîf nedîtiye. Gelek navên wek Xellaq û Rezzaq ên ji Esmayê îlahî hene ku mezherê wan nabe ku tiştên wehmî û xiyalî bin.