de helwestên cûrbecûr û gelek wicûdên wan silsileyeke wicûda ilmî pêk tînin. Û wek wicûda xaricî ew wicûda ilmî jî digihê cilweyeke manewî ya jiyana umûmî ku, muqederata (enînivîsa) heyatê ji wan lewheyên manedar û candar distînin.    

   Belê, alema erwahî ku çeşîdekî alemê xeybê ye ji erwahî, ku heyat bixwe ye û madeya heyatê ye û cewher û zatên heyatê ne, tijî ye; ji ber wê, bêguman çeşîdekî dî jî yê alema xeybê ku jê re dahatû û îstiqbal tê gotin û beşeke din jî mezheriyeta cilweya heyatê dixwazin û pêwist dikin. Hem întîzama ekmel a di wicûda ilmî ya her tiştî de û rewşên wan ên manedar û mêweyên wan ên candar û helwestên wan bi çeşîdekê mezheriyeta xwe ya jiyana manewî nîşan didin. Erê, ev cilweya heyatê ya ku roj û ronayiya jiyana ezelî ye, bêguman nabe ku mexsûsî bi vê alema şehadetê û bi vê dema hazir û bi vê wicûda xaricî tenê be; belkî, her alemek gorî qabiliyeta xwe cilweyeke wê ronayiyê bi dest dixe; û gerdûn bi hemû alemên xwe ve bi wê cilweyê jîndar û ziyadar e. Yan na, mîna ku nezera delaletê dibîne, di bin jiyaneke demkî û zahirî de wê her alemek bibûya cenazeyeke bidehşet mezin û alemeke tarî û wêran.    

   Eve, ruknê baweriya bi qeder û qezayê jî di awayekî gelek fireh de bi raza jiyanê tê fêmkirin û sabit dibe. Yanî, wek çawa alema şehadetê û tiştên heyî yên hazir bi rêkûpêkiyên xwe û bi encamên xwe candariya wan dixuyin; wisa jî, mexlûqên ku hatîn û yên werin ên ku ji alema xeybê tên hesêbê jî, wicûdeke wan a manewî ya candar û her yekî sûbeteke wan a ilmî heye ku, bi wasîteya lewheya qeza û qederê esera wê jiyana manewî bi navê muqederatê dixuye, tezahur dike.    

   Remza Pêncemîn: Hem di taybetmendiya şazdehemîn a jiyanê de hatiye gotin ku: Dema jiyan têkeve tiştekî, wî cesedî dike şûna alemekê; eger cuz’ be wek kullê, ji cuz’iyê re jî cami‘iyeteke wek kullê dide.

   Erê, cami‘iyeteke wisa ya jiyanê heye, heçko neynikeke ehediyetê ya (cami‘) e ku ekser esmayê husnayê ya ku di gerdûnê de tecelî dike di xwe de nîşan dide. Dema jiyan kete cismekî, dike şûna alemek biçûk; heçko dikeve şûna çeşîdeke dendikê ya fêhrîsteya dara gerdûnê. Wek çawa dendikek ancax dibe berhema wê qudretê ya ku kane dara wê çêbike; wisa jî, yê candarê herî biçûk afirandî, bêguman Aferînerê hemû gerdûnê ye.    

   Eve ev jiyan, bi vê cami‘iyeta xwe razeke ehediyetê ya herî veşarî di xwe de nîşan dide. Yanî, wek çawa roj mezin bi ronayiya xwe û bi heft rengên xwe û bi şewqa xwe di her dilopeke ava hemberî xwe