şirin bir mütalâagâh oluyor ki, akıl tarifinden âcizdir. Fakat bu ziyafet-i ilâhiye ve bayram-ı rabbaniyedeki ism-i Rahman ve Muhyînin tecellilerine mukabil ism-i Kahhar ve Mümit, firak ve mevt ile karşılarına çıkıyorlar. Şu ise,   وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ   rahmetinin vüs’at-ı şümulüne zâhiren muvafık düşmüyor. Fakat hakikatte bir kaç cihet-i muvafakatı vardır. Bir ciheti şudur ki: Sâni-i Kerîm, Fâtır-ı Rahîm, her bir taifenin resm-i geçit nöbeti bittikten ve o resm-i geçitten maksud olan neticeler alındıktan sonra, ekseriyet itibariyle dünyadan, merhametkârane bir tarz ile tenfir edip usandırıyor, istirahata bir meyil ve başka bir âleme göçmeğe bir şevk ihsan ediyor ve vazife-i hayattan terhis edildikleri zaman, vatan-ı aslîlerine bir meyelân-ı şevk-engiz, ruhlarında uyandırıyor. Hem o Rahman’ın nihayetsiz rahmetinden uzak değil ki, nasıl vazife uğrunda, mücahede işinde telef olan bir nefere şehadet rütbesini veriyor ve kurban olarak kesilen bir koyuna, ahirette cismanî bir vücud-u baki vererek Sırat üstünde, sahibine burak gibi bir bineklik mertebesini vermekle mükâfatlandırıyor. Öyle de, sair zîruh ve hayvanatın dahi, kendilerine mahsus vazife-i fıtriye-i rabbaniyelerinde ve evamir-i sübhaniyenin itaatlerinde telef olan ve şiddetli meşakkat çeken zîruhların, onlara göre bir çeşit mükâfat-ı ruhaniye ve onların istidadlarına göre bir nevi ücret-i maneviye, o tükenmez hazine-i rahmetinde baid değil ki bulunmasın. Dünyadan gitmelerinden pek çok incinmesinler, belki memnun olsunlar.   لَا يَعْلَمُ الْغَيْبَ اِلَّا اللّٰهُ

   Lâkin, zîruhların en eşrefi ve şu bayramlarda kemmiyet ve keyfiyet cihetiyle en ziyade istifade eden insan, dünyaya pek çok meftun ve müptelâ olduğu halde, dünyadan nefret ve âlem-i bekaya geçmek için eser-i rahmet olarak iştiyak-engiz bir hâlet verir. Kendi insaniyeti dalâlette boğulmayan insan,