Hedefinde menfaat yerine fazilettir. Faziletin şe’nidir muhabbet ve

tecazüb. Bundan çıkar saadet, zail olur adavet.

Hayattaki düsturu, cidal, kıtal yerine, düstur-u teavündür. O düsturun

şe’nidir ittihad ve tesanüd; hayatlanır cemaat.

Suret-i hizmetinde, heva heves yerine hüda-yı hidayettir. O hüdanın

şe’nidir: İnsana lâyık tarzda terakki ve refahet.

Ruha lâzım surette tenevvür ve tekâmül. Kitlelerin içinde cihetü’l-vahdeti de

tard eder unsuriyet, hem de menfi milliyet.

Hem onların yerine rabıta-i dindir, nisbet-i vatanîdir, alâka-i sınıfîdir,

uhuvvet-i imanî. Şu rabıtanın şe’nidir, samimi bir uhuvvet,

umumi bir selâmet. Haric etse tecavüz o da eder tedafu. İşte şimdi

anladın; sırrı nedir ki küsmüş, almadı medeniyet.

Şimdiye kadar İslâmlar ihtiyarıyla girmemiş, şu medeniyet-i hâzıra

onlara yaramamış, hem de onlara vurmuş müdhiş kayd-ı esaret.

Belki nev-i beşere tiryak iken zehir olmuş. Yüzde sekseni atmış

meşakkat ve şekavet. Yüzde onu çıkarmış muzahraf bir saadet!

Diğer onu bırakmış beyne beyne bîrahat! Zalim ekallin olmuş gelen ribh-i

ticaret. Lâkin saadet odur: Külle ola saadet.

Lâakal ekseriyete olsa medar-ı necat. Nev-i beşere rahmet nazil

olan şu Kur’an, ancak kabul ediyor bir tarz-ı medeniyet

Umuma, ya eksere verirse bir saadet. Şimdiki tarz-ı hazır, heves serbest

olmuştur, heva da hür olmuştur, hayvanî bir hürriyet.

Heves tahakküm eder. Heva da müstebittir, gayr-i zarurî hâcatı havaic-i

zarurî hükmüne geçirmiştir. İzale etti rahat.