Ey ikinci bozuk Avrupa! Senin çürük ve esassız esaslarının bir kısmı şunlardır ki: “En büyük melekten en küçük semeğe kadar her bir zîhayat kendi nefsine maliktir ve kendi zatı için çalışır ve kendi lezzeti için çabalar. Onun bir hakk-ı hayatı var. Gaye-i himmeti ve hedef-i maksadı, yaşamak ve bekasını temin etmektir” diyorsun. Ve Hâlik-ı Kerîmin kerem düsturlarından ve erkân-ı kâinatta kemal-i itaatla imtisal edilen düstur-u teavünle; nebatat hayvanatın imdadına ve hayvanat insanların yardımına koşmasından tezahür eden o umumî kanunun rahîmane, kerîmane cilvelerini cidal zannedip, “Hayat bir cidaldir” diye ahmakane hükmetmişsin.

   Acaba o düstur-u teavünün cilvesinden olan zerrat-ı taamiyenin, kemal-i şevk ile beden hüceyrelerinin gıdalandırılması için koşmaları, nasıl cidaldir? Nasıl bir çarpışmaktır? Belki o imdat ve koşmak, kerîm bir Rabbin emriyle bir teavündür.

   Hem çürük bir esasın: “Her şey kendi nefsine maliktir” diyorsun. Hiçbir şey kendi nefsine malik olmadığına kat’î bir delil şudur ki: Esbabın içinde en eşrefi ve ihtiyar noktasında en geniş iradelisi insandır. Halbuki bu insanın; düşünmek, söylemek ve yemek gibi en zâhir ef’al-i ihtiyariyesinden yüz cüz’ünden onun dest-i ihtiyarına verilen ve daire-i iktidarına giren yalnız meşkûk tek bir cüz’dür. Böyle en zâhir fiilin yüz cüz’ünden bir cüz’üne malik olmayan, nasıl kendine maliktir denilir? Böyle en eşref ve ihtiyarı en geniş, bu derece hakiki tasarruftan ve temellükten eli bağlanmış bulunsa; “sair hayvanat ve cemadat kendine maliktir” diyen, hayvandan daha ziyade hayvan ve cemadattan daha ziyade camid ve şuursuz olduğunu isbat eder.

   Seni bu hataya atıp bu vartaya düşüren, bir gözlü dehandır. Yani harika, menhus zekândır. O kör dehan ile, her şeyin Hâlikı olan Rabbini unuttun, mevhum bir tabiata isnad ettin, âsarını esbaba verdin. O Hâlikın malını, bâtıl mabud olan tağutlara taksim ettin. Şu noktada ve o dehan nazarında her zîhayat, her bir insan tek başıyla hadsiz a’dâya karşı mukavemet