Edaleta Xwerû û Edaleta Îzafî
Yanî “Qala şerên sehabiyan neke, lewra hem qatil û hem jî meqtûl ehlê Bihiştê ne.” 1
Îzaha edaleta xwerû û edaleta îzafî ev e:
مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا
Li gorî maneya îşarî ya ayetê mafê masûmekî ji bo temamê millet jî nayê îbtalkirin. Mirovekî tenê jî ji bo selametiya giştî nayê fedakirin. Di çavê merhemeta Rebbê Alemê de heq heq e; li piçûkî û meziniya wê mêze nake. Yê piçûk ji bo yê mezin nayê fedakirin. Heta ku mirov rizaya mirovekî nestîne, jiyana wî û mafê wî ji bo selametiya cemaetekê nayêne fedakirin. Eger bi navê hemiyetê be û bi riza wî be, ew tiştekî din e.
Lê edaleta îzafî ji bo selameta hemiyî, parçeyekê feda dike. Ji bo cemaetê, girîngiyê nade mafê ferdekî. Weke derbûmeselê “Xirabiya herî sivik” tercîh dike; dixwaze ku edaleta îzafî çêbike. Lêbelê eger edaleta xwerû mumkin be, mirov nikare edaleta îzafî tercîh bike. Eger bête tercîhkirin, dibe zulm.
Mesela Îmamê Elî (r.e.) ji edaleta xwerû re, -mîna zemanê Şeyxeyn- gotiye tê tetbîqkirin û xîlafeta Îslamê li ser wî bingehî ava kiriye. Dijberên wî jî gotine: “Nayê tetbîqkirin, pirsgirêkên wê pir in.” û li ser edaleta îzafî îctîhad kirine. Ew sebebên din ku tarîx wan nîşan dide, ne sebebên heqîqî ne; hêncet in.
