dibe ku tu, wî tiştê ku ji aliyê belaxetê ve eynî kemal e, xeyal bikî kunoqsan e? Gelo qey di wê zihna te ya nexweş de, belaxet ew e ku zihnanxelet dike û fikran tevîhev dike? Demeke ku muhît musade nakeû dem û zeman jî ne musaîd e û zihin jî ne li wê goriyê ne, ew tiştênbarkirina wan a li aqilan ne îmkan e, tu radibî weke belaxetê dibînî ûteklîf dikî.. De ka ev qet dibe? Kella!
كَلِّمِ النَّاسَ عَلَى قَدَرِ عُقُولِهِمْ
dustûrekî hîkmetê ye. Ji xala sisiyan re bersiv: Amanca eslî ya Şarî’ ji piraniya gel, bi giştîew e ku ew, îsbata Sani’ê Wahid û nebîtî, heşr û edaletê qebûl bikin.Nexwe ew behsa kaînatê ku di Qur’anê de tê kirin, îstîradî ye û ji bodelîlanînê ye. Bi wê nîzama bedî’ a ku li gor fêmkirina xelkê ‘am ku disin’etê de zahir e, ji bo wê yekê ye ku ji wan wesfên celal û cemalî yênwî Nezzamê heqîqî yê ku Sani’ê Zulcelal e re, delîlan bîne. Hal ku hale, berhema hunerê û nîzama fitretê, ji her tiştî tezahur dike. Çawaniyasazbûnê her çawan be jî, têkiliya wê bi amanca eslî re tuneye.
Quralekî sabit e ku delîl, berî tiştê ku tê îddîakirin, bê naskirin ûzanîn. Ji ber vê ye ku zahirbûna hin hukman, ji bo zelaliya delîlan eû ji bo ku mirov hînî wan fikran bibin û wan nas bikin, îca bi wanbaweriyên hissî yên xelkê ‘awam ve hatine danîn; lê belê ne ji bo wêyekê ye ku delîltî bike. Çimkî Qur’anê, di narînî û wateyên xwe de,nîşan, emare û delîlên berdest ên wisan bi cî kirine, ew bi xwe, wancewherên nava sedefan û wan heqîqetên nav wan tiştên zahir, bi tilliyannîşanî ehlê tehqîqê/lêgerînê dide û îşaret dike.
Belê, hin ji wan ayetên Kîtaba Mûbîn ku kelîmetullah e, ji hin ayetên wê remufessîr in; dikarin bi awayekî ne-rasterast delîlî bikin. –jixwe wateya wêya zahirî, ne amanc/murad e.- Heke di meqamê delîl-anînê de bihatagotin, hûn wê tevgera rojane û salane ya kureya erdê ku ji ecaîbênelektrîkê ne û ji wan tiştên xerîb ên cazîbeya giştî ne û [hem jî] wanîmtîzacên kîmyayî yên wan unsûran ku ji heftêyî zêdetir in û wê hereketarojê ya sûrî ya digel îstîqrara rojê bidin ber çavê xwe; da ku hûnbi vî awayî bi Sani’ bizanibin. Ha wê gavê, ew hunera/sineta ku delîle, ji wê encama ku marîfeta Sani’ e, zêdetir xefî û nepenî ye û li gor wîqaydeyê delîl-anînê ye. Ji ber vê yekê, hin tişt û aliyên wan yên zahir,li gor fikran hatine îmalekirin/meylkirin û danîn. Îca îmale ku heye,ne ji bo delîltiyê ye; belkî ji bo zelalkirina delîl e. Ev jî, ji qebîleya wanwateyên ku hev û dî taqîb dikin e yan jî, ji wan cûreyên kînayeyî ye.