Lewra dibe ku ji hin sebebên din, derketibe holê. Wê hingê, di delaleta sifatê de, şek heye. Di hebûna îmanê de jî, yeqîn heye. Şubhe jî, nikare hukmê yeqînê îzale bike. Yên ku zû bi zû cesaretê tekfîrê dikin, bila haya wan jê hebe!..

   CUMLEYA DUDUYAN: 

أَيْ (مَنْ اَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا اَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا)

   Îhya û vejandin, li gor maneya xwe ya zahir a mecazî, dide zanîn ku qencî û hesenat, xwedî dustûra zêdebûna bêhed û hesab in. Li gor maneya xwe ya eslî, îşaretê bi bal burhanekî wisa dike ku di xulq û îcadê de, esasê şirîk û îştirakê ji binî ve xera dike, radike. Û îşaretî bi bal burhaneke wiha dike. Lewra digel vê cumleyê, teşbîha ku di

مَا خَلْقُكُمْ وَلَ بَعْثُكُمْ اِلَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ

 e ye, meriv bide ber çavê xwe ku maneya îqtîdarê jî, dide zanîn û wihareng bi qaîdeya “eksê hukmê” kudi ilmê mentiqê de ye, dike lazimî xwe ku îşaret û delaletê vê menaya

مَنْ لَ يَقْتَدِرُ عَلَى إِحْيَاءِ النَّاسِ جَمِيعًا لَ يَقْتَدِرُ عَلَى إِحْيَاءِ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ

 dike.

   Madem quwet û îqtidara însan û mumkînat, ji xulq û îcada erd û asîman re bi eyan û beyan, kafî nîne û nikarin wana çêbikin. Nexwe nikarin kevirekî û tu tiştekî jî îcad bikin.

   Nexwe, yê ku ne xwediyê destekî hêzdar be ku karibe erd û esman û hemû sitêrk û rojan, wek hebên tesbîhê, bigre û bigerîne, nikare dewa xulqê û iddiaya îcadê ya di kaînatê de, bike.

   Wan teserrufên beşerî yên sunî, bi sedem keşfa wan qanûnên îlahî ne ku di fitretê de carî ne û bi wan re tewfîqê hereket dike û di lehê xwe de bi kar tîne.

   Va ye, di burhanekî de, ewqas eyan û ronakî, bes ji îcaza rumûzên Qur’anê be. Ayeta ku ji pey re tê vê rewşê bêtir îspat dike.

مَا خَلْقُكُمْ وَلَ بَعْثُكُمْ إِلَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ

Lewra qudret, zatî ye. Û acizî, nikare tevî navê be. Û eleqa wê qudretê, bi melekûtê re heye. Û asteng, nikarin tevlê bin. Û nîspeta wê, qanûnî ye. Cuz û kul, dikevin hukmê cuzî û kullî.

   Xala Yekê: Qudreta Ezelî, ji bo Zatê Eqdes, lazimeyê zerûriyê naşîeyê zatî(xwedayî û ji xwe) ye. Ecz, ji ber ku zid û dijê qudretê ye, bîzzerûre û bi zerûriya zatî, arizê wî zatî nabe ku melzûmê ziddê wê ye.