Were jî, vî xaniyê cîhanê, yekî çêkiriye û dûzandiye’ dibêje û bi vî awayî va hezaran tewş û rewş û bihîkên razdarê ku bi awakî va hemî rewş û karên Xwedê dizanînin û diravîninan di ‘ez’ê yê da hene.
Divêk ew e ku, ‘ez’ mînanê ayînê û endaza pîvanê û wekî aletê dîtinê û divîka tîpaneyê ji bendê qalindê bejna merivatiyê da bendekî bihîkdar e; û ji xiftanê bingehîka merûtiyê da tayekî zirav e; û ji nivîsika qeratûyê Ademtiyê da elifekî ku divîka wî di wî da nîne û divêka yê dinê rava dike ku du rûyê wê elifê hene: Yekê wê, li qenciyê û li hebûnê dinêre. Bi wî rûyî va sade ji rêjeyê ra hildar e. A tê dayînê yê hildide, bi xwe çênake. Di wî rûyî da kirinkar nîne. Ji çêkirinê da deste wî kurt e. Rûkê wê jî, li ziyanê dinêre û bal tunetiyê va diçe. Di vî rûyî da ew kirinkar e, xwedanê kirinê ye. Hem bingehîka tîpane ye, divîka yekê dinê yê rava dide. Xwedatiya wî xeyalkî ye. Hebûna wî were jar e û zirav e ku bi xwe di xwe da tu tiştekî hilnade û lê nayê barkirinê. Belkî mînanê teraziya germê û teraziya bayê ya ku cêrge û hindamê tiştan digreyê ji cûreyên teraziyan da, terazîkî ye, ku rewşên berdayî û çemberdar û bêbergeyê Xweda yê Bivîkhebûnê dide zanînê.
Êdî, yê ku bingehîka wî, di vî awayî da dizane û bawer dike û li gorê wî da tev digere. Di mizgîna
قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكّٰيهَا
yê da daketî dibe û emanetê bi cî va pêk tîne û bi dûrbîna wê ‘ez’ê va çi bûyîna cîhanê û çi olamkirina wî dibine û agahên derva çaxa ku bal nefsê va tên di ‘ez’ê da rastdêrekî dibînin. Wan agahana bi awayê ronî û huwîdeyê va dimînin, bal tarî û bêhudetiyê va wernagerin. Çaxa ku ‘ez’ê olama xwe bi vê rewşê va pêk anî, xwedatiya xwe ya gumanî û Xwedêtiya xwe ya hoşaniya endaza pîvaniyê dihêle,
لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ لَهُ الْحُكْمُ وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ
dibêje. Perestina xwe ya bingehîn hildide, bal wargê ‘çehreya çêtir’ va hildikişe.
Eger ew ‘ez’a huwîdeya afirîka xwe bîrva bike, olama xwe ya afirîkaneyê bihêle, li xwe va bi divêka navaneyê va binêre xwe xwedî bawer bike wî çaxî di emanetê da, cixiziyê dike, dikeve bin
وَ قَدْ خَابَ مَنْ دَسّٰيهَا
yê. Êdî: Ji vî aliyê ezitiya ku hemî nîvbendeyan û ziyanan û şaşitiyan dizayîneyê da ye ku, asîman û zemîn û çiya lerizîne, ji nîvbendiyekî hoşaniyê da tirsiyane.
