Ewan veguheranêd tewşan jî, ayîneyên tazebûyên navêd Xwedê ne, ku, ayîsana karên wana, bi rewşandinê cihê cihê va rava didin. Êdî, cîhan, bi gorê cîhanê va hem bal pûçaniyê va diçe, hem bal mirinê va dibeze; hem di nava lerzanê da ye. Di bingehê da wekî ava kêşayî diçe; di wê tewşê da bi gêjaniyê va rewşane bûz girtiye, bi hoşîka xuristiyê va tarîtî û şîlotiyê va peyda kiriye, ji cîhana dinê ra bûye perde. Êdî, felsefa derdmend, bi kolanêd felsefeyê va û bi huwîdeya xuristiyê va û bi lîstikên kêşanokê bajarvaniya gewende va û bi hewesên wê yê serxweşane va hem hişkaya wê cîhanê pir kiriye, sermestiyê qalind kiriye, hem bi şîlotiyê va şîlotiya wê, duqat kiriye, Xwedê û cîhana dinê dide bîrvandinê. Herçîke Qur’an, cîhana di vê bingehê da ji aliyê cîhanê da bi ayetên :

اَلْقَارِعَةُ مَا الْقَارِعَةُ ۞ اِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ ۞ وَ الطّوُرِ ۞ وَ كِتَابٍ مَسْطوُرٍ

nê va wekî pembûyê dijene û davêje û bi gotinên xwe yê wekî:

اَوَلَمْ يَنْظُرُوا فٖى مَلَكوُتِ السَّمٰوَاتِ وَ الْاَرْضِ ۞ اَفَلَمْ يَنْظُرُٓوا اِلَى السَّمَٓاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا ۞ اَوَلَمْ يَرَ الَّذٖينَ كَفَرُٓوا اَنَّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا

nê va ji wê cîhanê ra zelaliyê dide û şîlotiya wê radike û bi ronakên xwe yê ronî feşanê wekî

اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ ۞ وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَٓا اِلَّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ

nê va cîhana hişk dibihtîne û bi axiftinêd mirinalûzê:

اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ ve اِذَا السَّمَٓاءُ انْفَطَرَتْ  û

اِذَا السَّمَٓاءُ انْشَقَّتْ ۞ وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِى الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَٓاءَ اللّٰهُ

yê va timmaniya cîhanê ya gumankiriyê, kerî ker dike û bi dengêd wekî gerrîna asîmanê yê

يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِى الْاَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَٓاءِ وَمَا يَعْرُجُ فٖيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ اَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصٖيرٌ ۞ وَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ سَيُرٖيكُمْ اٰيَاتِهٖ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ۞

yê va gêjaniya ku hoşîka xursitiyê dizayîneyê ji hev belav dike.